اجیاد

اَجْیاد، نام محلی درمكه. دربارۀ وجه تسمیۀ آن مطالب گوناگونی نقل شده است: برخی این كلمه را جمع جِواد دانسته و گفته‌اند كه چون این محل جایگاه اسبان خوب بوده، بدین سبب چنین نامیده شده است (ابن منظور، ذیل مادۀ جود، نیز قعقع)؛ بعضی آن را با داستان نزول وحی بر اسماعیل (ع) و اطاعت اسبان این محل از آن حضرت پیوند داده‌اند (یعقوبی، تاریخ، 1 / 221)؛ برخی دیگر آن را یادگاری از جنگ بین افراد مُضاض یا به قولی حارث بن مضامن جُرهُمی و سَمَیدع عمالیقی دانسته‌اند كه اولی در ناحیۀ ‌بالای مكه و دومی در پایین آنجا سكنى گرفته و از كسانی كه كالایی را از آن راهها به مكه می‌بردند، ده یك می‌گرفتند و به مناسبت اینكه در محل اقامات سَمَیدع اسبان خوبی بود، آن محل را اجیاد نامیدند (ابن هشام، 1 / 117- 118؛ مسعودی، 2 / 22)؛ گروهی نیز این كلمه را جمع «جید» به معنی گردن دانسته و گفته‌اند چون مضاض جرهمی در این محل «گردن» صد مرد از عمالقه را زده، از این رو محل مزبور اجیاد نام گرفته است (نک‍ : یاقوت، 1 / 104-105).
در هر حال این كلمه نام محل و نام دو دره از دره‌های مكه است، به نام شعب اجیاد الاكبر یا جیاد الكبیر و شعب اجیاد الاصغر یا جیاد الصغیر. مسجد الحرام بین جیاد و قعیقعان و اجیاد بزرگ و کوچک در کنار ابوقبیس در مشرق و قعیقعان در غرب مكه واقع شده است (یاقوت، همانجا؛ یعقوبی، البلدان، 94-95؛ ابن بطوطه، 1 / 135). دره‌های اجیاد دنبالۀ‌ كوه سرسبزی است به همین نام در غرب مسجد الحرام. در قلۀ آن مناره‌ای بوده كه به دستور ابوبكر بنا شده و در ماه رمضان محل اقامۀ ‌اذان بوده است (حمیری، 12). گویند جبرئیل نخستین بار در اجیاد بر پیامبر اكرم (ص) ظاهر شد ندا داد یا محمد! یا محمد! (ابن سعد، 1(1) / 129؛ ذهبی، 256).
ناحیۀ اجیاد در مسیل قرار گرفته و بارها سیلهایی كه به سوی مكه روان بوده، در این منطقه به سیل درۀ اجیاد پیوسته و داخل مسجد الحرام شده و خرابیهـایی به بار آورده است (نک‍ : ملحس، 2 / 315-317).
در جهت توسعۀ مسجدالحرام از 1370 ق / 1951 م تغییر مجرای سیل آغاز شد و در 1375 ق ساختمانهایی كه در محلۀ اجیاد بود، ویران گردید و تغییرات و اصلاحات اساسی در باب اجیاد به وجود آمد (نک‍ : همو، 2 / 331-332). باب اجیاد از دروازه‌های ورود به مكه معظمه و مسجدالحرام بوده است. 
تا اوایل سدۀ 4 ق / 10 م، مسجدالحرام دارای 23 در بود (قره چانلو، 82، 86)، اما در سدۀ 4 ق تغییراتی در درهای مسجدالحرام انجام گرفت. به گفتۀ ‌مقدسی در این دوره مسجدالحرام 19 در داشت كه از آن جمله درِ جیاد بود (ص 106) كه تا اوایل سدۀ 4 ‌ق نامی از آن به میان نیامده است. محتملاً در ادوار مختلف تغییراتی در نامهای درها روی داده است. به عنوان مثال نام 19 در كه ناصرخسرو در سدۀ 5 ‌ق / 11 م از آنها نام می‌برد، با نامهای 19 باب مسجد در سدۀ 4 ق متفاوت است و با جیاد از درهایی است كه ناصر خسرو (104-105) از آن نام نبرده است.
در سمت جنوبی مسجدالحرام یكی از 7 باب، در اجیاد الصغیر است كه ازرقی (د ح 250 ق) آن را باب بنی مخزوم دانسته (2 / 90؛ قره چانلو، 88)، ولی به روایت ابن بطوطه دری كه سابقاً درِ بنی مخزوم نامیده می‌شده، باب الصفا بوده كه از بزرگ‌ترین درهای مسجد بوده و راه سعی از آنجا می‌گذشته است (1 / 143). بابهای اجیاد الاكبر واجیاد الاصغر، در سدۀ 8 ‌ق / 14 م نیز دو در از درهای 19 گانۀ ‌مسجدالحرام بوده‌اند و دو در دو طاقی دیگر هم به نام اجیاد وجود داشته كه یكی از آنها از باب الصفا متصل بوده است. برخی این دو در اخیر از 4 دری را كه به نام اجیاد خوانده می‌شده است، باب الدقاقین نامیده‌اند (همو، 1 / 143، 144). مقدسی (همانجا) هر یك از درهای جیاد، بنی مخزوم و دقاقان را جداگانه جزو 19 در مسجد نام می‌برد.

مآخذ

ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه، ترجمۀ محمد علی موحد، تهران، 1361 ش؛ ابن سعد، محمد، كتاب الطبقات الكبیر، به كوشش ادوارد زاخاو و دیگران، لیدن، 1322 ق؛ ابن منظور، لسان؛ ابن هشام، عبدالملك، السیرة النبویة، به كوشش مصطفی سقا و دیگران، بیروت، داراحیاء الثرات العربی؛ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مكة و ماجاء فیها من الآثار، به كوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ حمیری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار فی خبر الاقطار، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1984 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، به كوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالكتاب العربی؛ قره چانلو، حسین، حرمین شریفین (تاریخ مكه و مدینه)، تهران، 1362 ش؛ مسعودی، ‌علی بن حسین، مروج الذهب، به كوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385 ق / 1965 م؛ مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ترجمۀ ‌علینقی منزوی، تهران، 1361 ش؛ ملحس، رشدی صـالح، تعلیقـات و حواشی بر اخبـار مكـة (نک‍ : هم‍ ، ازرقی)؛ ناصرخسرو، سفرنامه، برلین، 1340 ق؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد بن اسحاق، ‌البلدان، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، تهران، 1356 ش؛ همو، تاریخ، بیروت، 1379 ق / 1960 م.

ابوالحسن دیانت