اجأ و سلمی

اَجَأ وَ سَلْمى، نام دو رشته كوه مهم از رشته كوههای مركزی عربستان در نجد كه در گذشته منزلگاه افراد قبیلۀ طی بوده و از این رو به «جَبَلا طی» شهرت داشته‌اند (مبرد، 1 / 105، 2 / 625، حاشیه؛ قدامه، 248). امروزه این دو رشته به نام شمر خوانده می‌شوند (باوزیر، 11؛ دائرة المعارف الاسلامیة، 2 / 230). قلۀ سرخ رنگ خارایی اجأ 500‘5 و به روایتی 550‘5 پا از سطح دریا ارتفاع دارد و از جنوب غربی تا شمال شرقی آن 100 میل است. در حالی كه ارتفاع و گستردگی كوه سلمی كمتر از این است. مسافت بین این دو كوه در زمینهای هموار از 20 میل بیشتر نیست (باوزیر، همانجا؛ حتی، 22).
دربارۀ وجه تسمیۀ این دو كوه، افسانه‌ای كهن نقل شده است كه به دو دلداده از خاندان عمالیق به نامهای اجأ و سلمی ارتباط دارد. افسانه‌هایی كه در این باره نقل شده، گرچه اندكی با هم اختلاف دارند، اما حاصل آنها چنین است: اجأ بن عبدالحی دلباختۀ سلمی دختر حام از قوم خویش می‌شود و زنی به نام عوجاء كه دایۀ سلمی بوده وسایل اجتماع آن دو را در خانۀ خویش فراهم می‌سازد، اما این امر پنهان نمی‌ماند و خبر آن به شوهر و براداران سلمی می‌رسد. اجأ و سلمی از ترس آنان به این دو كوه پناه می‌برند، ولی شوهر سلمی و برادران او در پی آنان می‌روند و آن دو را می‌یابند و در پای این دو کوه به دار می‌کشند و این کوهها به نام آن دو خوانده می‌شوند و شوهر و برادران نیز چون روی بازگشت به قبیلۀ خود نداشته‌اند، هر یك به جایی می‌روند و در هر مكان كه مسكن می‌گزینند، آن مكانها نیز به نام آنان خوانده می‌شوند (ابوعبید، 1 / 110؛ یاقوت، 1 / 123).
یاقوت می‌نویسد: این دو رشته كوه در 3 منزلی از راه غیر اصلی شرق مدینه قرار گرفته‌اند كه تا فدك یك شب و تا خیبر 5 شب فاصله دارند (همانجا؛ ابوالفدا، 67)، شهرك فَیْد یا فلات فید در شرق اجأ و سلمی واقع شده و فاصلۀ آنها دو شب راه و یا 36 میل است، اجأ و سلمی در شمال كوه و وادی حائل و سمت چپ كوه سمیرا واقع شده‌اند. در فاصلۀ میان این دو كوه و تَیْماء كوههای دَبْر، غَرِتان و غَسَل قرار گرفته‌اند كه فاصلۀ ‌هر یك از این كوهها با دیگری یك روز راه است. سلسله جبال سراه با ارتفاع 000‘10 پا از سطح دریا، حسمه، مبارك، مویلح و كوه رَضْوى با ارتفاع 000‘2 متر درشرق ینبع پس ازاین دو رشته كوه واقع شده و جزیرة العرب را در برگرفته‌اند (ابوعبید، 3 / 1033؛ یاقوت، باوزیر، حتی، همانجاها). سرزمینهای اطراف این دو رشته كوه دارای آب و هوایی خوش و آبی بسیار و درختان خرماست (نک‍ : ابوعبید، 1 / 114، 205؛ یاقوت، 2 / 17، 83؛ قزوینی، 74). 
در مورد ساكنان اصلی اجأ و سلمی پیش از ورود قبیلۀ طی اختلاف است. در برخی از روایات آمده است كه از ساكنان اصلی این ناحیه مردی از قبیلۀ جدیس به نام اسود بن عباد و یا اسود بن غفار بن صبور بوده است كه پس از كشتن عملیق پادشاه قبیلۀ طسم به اجأ و سلمی پناهنده شد و در آنجا می‌زیست، تا اینكه قبیلۀ طی به این ناحیه آمدند و پس از كشتن اسود وارث اجأ و سلمی شدند (ابوالفرج، 11 / 167- 169؛ یاقوت، 1 / 127- 129، 4 / 1030-1031؛ ابن اثیر، 1 / 353-354). در روایت دیگری آمده است كه مردی از بقایای صُحار با همسرش به نام سلمی در اجأ و سلمی می‌زیسته‌اند و چون قبیلۀ طی به این ناحیه آمدند، در این سرزمین شریك مرد صحاری شدند و پس از مرگ او و همسرش بر اجأ و سلمی دست یافتند (یاقوت، 1 / 126-127). روایت سوم بیان می‌كند كه قبیلۀ بنی اسد ساكنان اصلی اجأ و سلمی بوده‌اند و چون قبیلۀ طی به این ناحیه رسیدند، آن را از چنگ بنی‌اسد بیرون آوردند (ابن‌خلدون، 2(3) / 662، 6(1) / 13؛ قلقشندی، 148).
دست‌یابی به كوههای اجأ و سلمی به سبب ارتفاع زیاد دشوار بوده است، از این رو در برخی از منابع از این رشته كوهها با صفت مناع و ممنوع یاد شده است (طبری، 1 / 304، 6 / 3308). با این حال به روایت كلبی حارث بن قیس بن صیفی بن سبأ پادشاه یمن مشهور به رایش بر این دو كوه دست یافته و از آنجا به شهرهای انبار و موصل حمله كرده است. فرد دیگری كه بر این كوهها دست یافت، پادشاه دیگر یمن ابوبكر بن ملكیكرب تُبع یا تُبان بود و او نیز از همان راهی به جبلا طی حمله كرد كه قبل از او رایش حمله كرده بود (ابن اثیر، 1 / 67- 168، 276-277). 
براساس روایت كلبی (ص 59-62) در این كوهها برآمدگی سرخ رنگی وجود داشت به هیأت و شكل یك انسان كه آن را فلس می‌نامیدند و قبیلۀ طی آن را مانند بتی پرستش می‌كردند و به آن هدایایی تقدیم می‌داشتند و هر فراری كه به آن پناه می‌برد، به او كاری نداشتند. نگاهبانان آن بنوبولان بودند و بَوْلان گویا نخستین كسی است كه این بت را پرستیده است. 
از دیگر حوادثی كه در منابع تاریخی راجع به اجأ و سلمی آمده، این است كه نعمان بن منذر از ترس كسری به اجأ و سلمی رفت و از قبیلۀ طی تقاضا کرد که او را پناه دهند، اما قبیلۀ طی از ترس کسری به او پناه ندادند (طبری، 2 / 1027- 1028). پس از ظهور اسلام، پیامبر اكرم (ص)، حضرت علی (ع) را مأمور فتح اجأ و سلمی و انهدام بت فلس نمود و آن حضرت با 150 نفر مرد جنگی به اجأ و سلمی حمله كرد. عدی ابن حاتم طائی وقتی خبر اعزام علی‌ (ع) به اجأ و سلمی را شنید، خانوادۀ خود را به جزیره منتقل كرد، اما علی (ع) و سپاهش منزلگاههای طی را تصرف كردند و بت فلس منهدم شد و دو شمشیر به نامهای مِخْذَم و رسوب كه حارث بن ابی شمر غسانی پادشاه غسان به بت فلس هدیه كرده بود، به دست علی (ع) افتاد كه به نزد پیامبر (ص) برد و حضرت یكی از آن دو را به علی (ع) بخشید. سپاهیان علی (ع) عده‌ای از قبیلۀ طی و ازجمله خواهر عدی بن حاتم طائی را اسیر كردند. خواهر عدی بن حاتم مسلمانان شد و با اجازۀ پیامبر (ص) نزد برادرش عدی رفت و با توصیۀ او عدی نیز نزد پیامبر (ص) آمد و مسلمان شد (كلبی، 61-62؛ واقدی، 2 / 984-‌ 989؛ ابن هشام،‌ 1 / 89؛ خطیب، 1 / 189).
از شخصیتهای معروف اجأ و سلمی می‌توان ابوسلیمان داوود بن نصیر طائی زاهد معروف، ابوتمام حبیب بن اوس طائی شاعر معروف، حاتم طائی سخاوتمند معروف عرب، فرزند وی عدی بن حاتم طائی و نوه‌اش طرماح بن عدی بن حاتم طائی را نام برد (قزوینی، 74-77).
ذكر اجأ و سلمی در اشعار دورۀ ‌جاهلی و در صدر اسلام بسیار آمده است، ازجمله در دیوان زهیر بن ابی سلمی (ص 48، 64، 90)، امرؤالقیس (ص 146)، ‌لبید بن ربیعۀ عامری (ص 135)، فرزدق (1 / 216، 239، 2 / 31، 127، 128) و همچنین كسانی چون زید بن مهلهل طائی، عَیزار ابن اخفش طائی، حیص بیص، عجاج و دیگران نیز در اشعار خود به اجأ و سلمی اشاره كرده‌اند (بستانی، 7 / 12-13).

مآخذ

 ابن اثیر، الكامل؛ ابن خلدون، العبر؛ ابن هشام، عبدالملك، السیرة النبویة، به كوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، 1355 ق / 1936 م؛ ابوعبید بكری، عبدالله، معجم ما استعجم، به كوشش مصطفی سقا، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ ابوالفدا، تقدیم البلدان، به كوشش م. رنو و دوسلان، پاریس، 1840 م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، وزارة الثقاقة و الارشاد القومی؛ امرؤالقیس، دیوان، بیروت، دارصادر؛ باوزیر، سعید عوض، معالم تاریخ الجزیرة العربیة، عدن، 1385 ق / 1966 م؛ بستانی؛ حتی، فیلیپ خلیل، تاریخ عرب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، 1366 ش؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1350 ق؛ دائرةالمعارف الاسلامیة، به كوشش ابراهیم زكی خورشید و دیگران، قاهره، 1933 م؛ زهیر بن ابی سلمی، دیوان، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ طبری، تاریخ، به كوشش دخویه، لیدن، 1871 م؛ فرزدق، همام، دیوان، بیروت، دارصادر؛ قدامة بن جعفر، «الخراج»، همراه المسالك و الممالك ابن خردادبه، بغداد، مكتبة المثنی؛ قزوینی، زكریا، آثارالبلاد، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ قلقشندی، احمد، نهایة الارب، بیروت، 1405 ق / 1984 م؛ كلبی، هشام، الاصنام، به كوشش احمد زكی پاشا، قاهره، 1342 ق / 1924 م؛ لبید بن ربیعۀ عامری، دیوان، بیروت، 1386 ق / 1966 م؛ مبرد، محمد، الكامل، به كوشش محمد اقبال دالی، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ واقدی، محمد، ‌المغازی، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م؛ یاقوت، بلدان. 

علی رفیعی