اثیرالدین اومانی

اَثیرُالدّینِ اومانی، عبدالله، از شاعران پارسی‌گوی و ستایشگر حكام محلی غرب ایران در نیمۀ اول سدۀ 7 ‌ق / 13 م. وی احتمالاً در آخرین دهه از سدۀ 6 ق / 12 م (صفا، 3 / 399-401) در قریۀ اومان از ناحیۀ‌ اعلم (حدود درگزین) همدان زاده شد (حمدالله، 715؛ خواندمیر، 3 / 106؛ انصاری، 34؛ یاقوت، 1 / 316). به گفتۀ آذر بیگدلی در آ‌غاز جوانی به قصد تحصیل به اصفهان رفت (ص 260) و در آنجا با بسیاری از شعرا چون كمال‌الدین اسماعیل (مق‍ 635 ق / 1238 م)، رفیع لنبانی، جلال‌الدین دهستانی، محمود قمری و ركن‌الدین قبایی (شاگرد اثیرالدین) ارتباط یافت. كمال‌الدین در قصیده‌ای اثیرالدین را ستوده و وی نیز قصیده‌ای در سوگ وی سروده است (دولتشاه، 118، 130؛ رازی، 2 / 556؛ اوحدی، 253، 402، 1088؛ هدایت، 1 / 280؛ صفا، 3 / 395، 401). 
تذكره‌نویسان شعر و فضل اثیرالدین را ستوده‌اند (دولتشاه، 129؛ آذر، ‌همانجا). از مطالعۀ اشعار وی می‌توان به پایۀ علمی او در طب، ریاضی، نجوم و فلسفه پی برد (صفا، 3 / 398). برخی از تذكره‌نویسان نیز، ‌اثیرالدین را شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی دانسته‌اند (دولتشاه، آذر، ‌هدایت، همانجاها)، اما صفا با ذكر ادله‌ای چند این سخن را مردود می‌شمارد (نك‍ : 3 / 396- 398). 
قصایدی از اثیرالدین در دست است كه از اقامت وی در بغداد حكایت می‌كند. او در این شهر كسانی مانند مستنصر، خلیفۀ عباسی (حك‍ 623-640 ق) و سلیمان شاه ایوایی از امرای مستعصم را كه بر غرب ایران سلطه داشت، ستایش كرده است (وصاف، 27؛ جاجرمی، 2 / 676- 679؛ رازی، همانجا؛ بینش، 110، 111، 114). اثیرالدین علاوه بر ستایش سلیمان شاه، قصایدی نیز در مدح دشمن او یعنی خلیل ابن شجاع‌الدین، از سلاطین لُر كوچك، دارد كه این امر ظاهراً موجب خشم سلیمان شاه شده است (صفا، 3 / 399-400).
اثیرالدین به زبانهای فارسی و عربی شعر می‌سرود. از اشعار عربی او چیزی در دست نیست، اما دولتشاه (همانجا) به آنها اشاره كرده است. قصیده‌ای نیز از اثیرالدین در استقبال از صمّة بن عبدالله قشیری در دست است كه نشان از تتبع او در اشعار عرب دارد (صفا، 3 / 398). از اثیرالدین علاوه بر قصاید، اشعاری نیز در قالب قطعه، رباعی و غزل در دست است. وی از شاعرانی است كه با گرایش به نرمی و سادگی در زبان در انتقال سبك خراسانی به عراقی نقش داشته‌اند (نك‍ : بینش، 126- 128).
اشعار فارسی اثیرالدین از همان ابتدا مورد توجه بوده است. به گفتۀ دولتشاه (ص 119) دیوان او در عراق عجم «محترم و عزیز ... اما در خراسان متروك» بوده است. اوحدی (ص 55) و هدایت (همانجا). شمار ابیات این دیوان را 5 هزار بیت دانسته‌اند (قس: آذر، همانجا). دیوان اثیرالدین تاكنون چاپ نشده، ولی نسخه‌های خطی فراوانی از آن موجود است (نک‍ : منزوی، 3 / 2218- 2219).
دربارۀ ‌تاریخ مرگ اثیرالدین اختلاف است. برخی مرگ او را اجمالاً در عهد هلاكو (حك‍ ‍654-663 ق) دانسته‌اند (حمدالله، 715؛ علیشیر،326)، ‌اما هدایت (1 / 280)، 656 ‌ق و تقی‌الدین كاشی (نك‍ : بینش، 107‌)، 665 ق را ذكر كرده است. به هر روی مرگ وی می‌بایست پس از سقوط بغداد (656 ق) رخ داده باشد، زیرا قصیده‌ای از وی در وصف كشتاری بزرگ در دست است كه به احتمال قوی دربارۀ سقوط بغداد و كشتار مردم این شهر به دست مغول سروده شده است (صفا، 3 / 397- 398).

مآخذ

آذربیگدلی، لطفعلی، آتشكدۀ ‌آذر، به كوشش جعفر شهیدی، تهران، 1337 ش؛ انصاری كازرونی، ابوالقاسم، مرقوم پنجم كتاب سُلّم السموات، به كوشش یحیی قریب، تهران، 1340 ش؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ‌ ملی ملك، شم‍ 5324؛ بینش، تقی، «اثیرالدین اومانی (زندگی و شعر)»، مجلۀ دانشكدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، س 11، شم‍ 1؛ جاجرمی، محمد، مونس الاحرار فی دقائق الاشعار، به كوشش میرصالح طبیبی، ‌تهران، 1350 ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362 ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذكرة الشعراء، به كوشش محمد رمضانی، تهران، 1338 ش؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1366 ش؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به كوشش علی‌اصغر حكمت، تهران، 1364 ش؛ منزوی، خطی؛ وصاف، تاریخ، بمبئی، 1269 ق؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر صفا، تهران، 1336 ش؛ یاقوت، بلدان. 

علی میرانصاری ـ قنبرعلی رودگر