اتک، ترکمنستان

اَتِك، ناحیه‌ای است در جمهوری تركمنستان و دامنۀ شمالی جبال هزار مسجد و كوههای مرزی خراسان (كوپت داغ). واحۀ اتك از ایستگاه راه آهن كَیوَرس آ‌غاز و تا ایستگاه دُشَك مركز واحه و ایستگاه قهقه كشیده شده است. كوههای بلخان بزرگ و كوچك، كورِن داغ، كوپت داغ و كوههای خراسان كه اكنون مرز ایران و اتحاد شوروی سابق در جمهوری تركمنستان است، در گذشته مرز طبیعی میان تركستان و حوضۀ دریای مازندران به شمار می‌رفت (بارتولد، VII / 103).
رشته كوههای اصلی این ناحیه كه دشت اتك و شهرستان در گز را در بر گرفته، سلسله جبال هزار مسجد است كه در راه عبور و به درگز از جلگۀ محمدآباد، به سبب ارتفاع زیاد (000‘5 پا)، وجود پیچهای بسیار (44 پیچ در قسمت شمالی راه شوسه) و سختی گذر، این محل «الله اكبر» نامیده می‌شود. شعبه‌هایی از این سلسله جبال تا دشت اتك پیش رفته است كه به نام آسلمه، زیركوه و زرین كوه معروفند. كوههای هزار مسجد منبع بزرگی برای ذخیرۀ برف هستند و از دامنه‌های آن رودخانه‌ها و جویبارهای بی‌شماری به سوی دشت اتك جریان دارند كه از میان آنها به دو رودخانۀ دائمی درونگر و زنگلانلو می‌توان اشاره كرد. رودخانۀ‌ زنگلانلو بخشی از اراضی جمهوری تركمنستان را مشروب می‌سازد و دوباره داخل خاك ایران می‌شود (نوغانی، 27). در روزگار باستان و سده‌های میانه، روستاهایی كه در طول دامنه‌های شمالی این كوهها قرار داشتند، جایگاه ایرانیان بوده‌اند (بارتولد، همانجا).
بعضی محققان چنین اظهار نظر كرده‌اند كه محتمل است حركت اقوام آریایی به سرزمین ایران از طریق اتك و منطقۀ ‌هیركان و نواحی نزدیك بسطام و شاهرود صورت گرفته باشد (همو، VII / 124). بعدها این منطقه مورد هجوم كوچندگان ترك قرار گرفت و سرانجام، تركان مناطق مزبور را به تصرف آوردند. از آن زمان بر این منطقه نام تركی اتك نهاده شد كه به معنای دامنه است (همو، VII / 103). ابوالغازی بهادرخان، اتك را ایتاك خراسان «خراسان ایتاكی» نامیده و متذكر شده است كه در ادوار متقدم ایتاك خراسان تا استراباد (گرگان كنونی) به فرمانروایان اورگنج تعلق داشت (ص 213). مردم خیوه در ادوار بعد سراسر این خطه را تاغ بویو = داغ بویو (جانب و امتداد كوه) و مقابل آن را كه منطقۀ مسیر سفلای آمودریاست، سوبویو‌ (جانب آب) می‌خواندند (بارتولد، III / 76، حاشیۀ 5) كه ابوالغازی بهادرخان آنها را به صورت تاغ‌بویی و سوبویی نوشته است (ص 213، 222). به نوشتۀ بارتولد سراسر خطۀ ممتد بر دامنۀ شمالی كوههای مرزی خراسان ازجمله نسا، ابیورد، آخال و سرخس، اتك نامیده می‌شد. گمان می‌رود، اصطلاح اتك از سدۀ 10 ق / 16 م پس از حملات ازبكان خیوه و بخارا رایج شده باشد (III / 132). در سده‌های میانه از شهرهای این منطقه بیشتر نامهای نسا و ابیورد شهرت داشته‌اند (نوغانی، 23).
خوارزم نزدیك‌ترین سرزمین همسایۀ اتك بود و شاهان آنجا همواره برای تصرف این ناحیه تلاش می‌كردند (شاكری، 160). منطقۀ اتك همچنان در تصرف خوارزمیان بود تا زمانی كه سلطان محمود غزنوی در 408 ق / 1017 م این ناحیه را مسخر كرد. در 426 ق / 1035 م تركمانان (غزان) ‌به این نواحی هجوم آوردند و سلطان مسعود بخشی از سرزمین مزبور را به آنان واگذاشت (بارتولد، VII / 104).گرچه شاه عباس دوم و جانشینانش، فرمانروایان ازبك را تابعان خود می‌دانستند، با این وصف اتك از سده‌های 10 و 11 ق / 16 و 17 م زیر سلطۀ ازبكان خوارزم قرار داشت.
شاه عباس به منظور حفظ كشور از هجوم ازبكان و تركمانان، گروههایی از كردان را از غرب ایران به شمال خراسان كوچ داد، اما كوچ كردان نتوانست مانعی در برابر هجوم تركمانان پدید آورد. تنها توفق كردان انتقامجویی از تركمانان بود كه اغلب به ویرانی كشتزارهای اتك می‌انجامید (همو، VII / 105-106).
در 1254 ق / 1838 م گروهی از قبایل تركمان گوكلان كه در گرگان اقامت داشتند، به اتك كوچ داده شدند (توحدی، 1 / 346، 2 / 330-331). بعدها تركمانان تكه به ناحیۀ اتك كوچیدند و تا تجن و سرخس پیش آمدند (همو، 2 / 412، حاشیۀ 1). در 1267 ق / 1851 م حسام‌السلطنه والی خراسان به سرخس، اتك، آخال و تجن حمله برد و با تركمانان آن نواحی درگیر شد، ولی از این جنگ نتیجه‌ای به بار نیامد (هدایت، 10 / 480-482). در 1270 ق تركمانان در اراضی تك دژی بنا نهادند و در آنجا ساز و برگ و اسلحه و آذوقه و علوفه فراهم آوردند (توحدی، 2 / 392)، ولی در همان سال محمد رحیم خان كرد شادلو حاكم بجنورد در نبردی تركمانان را در هم شكست و دژ اتك را با خاك یكسان كرد (همو، 1 / 346).
تركمانان تكه در 1272 ق مرو را تصرف كردند و در اتك و سرخس و آخال مستقر شدند (همو، 2 / 412، حاشیۀ 1). در 1285 ق / 1868 م ایلهای كرد به فرماندهی شجاع‌الدوله در صحرای اتك آخال گروهی از تركمانان را درهم شكستند (همو، 2 / 391). در دسامبر 1881 میان ایران و روسیۀ تزاری قراردادی به امضا رسید وخط مرزی حدود اتك به وضع كنونی درآمد. پس از این قرارداد، از دشت اتك كه پیش از آن بخشی از ایران بود، جز حاشیۀ‌ باریكی در دامنۀ كوههای هزار مسجد كه شهرستان محمدآباد (درگز) مركز آن است، باقی نماند (نوغانی، 25). 

مآخذ

 ابوالغازی، بهادرخان، شجرۀ ترك، به كوشش بارون دمزون، سن‌پترزبورگ، 1871 م؛ توحدی (اوغازی)‌، كلیم‌الله، حركت تاریخی كرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، مشهد، 1359 ش؛ شاكری، رمضانعلی، جغرافیای تاریخی قوچان، مشهد، 1346 ش؛ نوغانی، احمد، «دشت اتك»، نشریۀ فرهنگ خراسان، 1327 ش، شم‍ 4، 5، 6؛ هدایت، رضاقلی خان، ملحقات تاریخ روضة الصفا، تهران، 1339 ش؛ نیز: 

Bartold, V. V., Sochineniya, Moscow, vol. III, 1965, vol. VII, 1971. 

عنایت‌الله رضا