اتسز، علاءالدین

اَتْسِز، علاءالدین غوری (مق‍ ‍611 ق / 1214 م). سلطان فیرزكوه، پسر علاءالدین حسین (یا حسن) جهانسوز غوری. 
اتسز پس از مرگ پدرش (ربیع الآخر 556 ق؛ نک‍ : زامباور، 419) كه در خردسالی او اتفاق افتاد، نزد عموزادگان خود غیاث‌الدین محمد، سلطان فیروزكوه و هرات و خاصه نزد معزالدین (شهاب‌الدین) محمد غوری، پادشاه غزنه به سر می‌برد، چون معزالدین به مرض قولنج گرفتار شد و بیم مرگ او می‌رفت، امرای غور همداستان شدند كه پس از مرگ او، ‌علاء‌الدین اتسز را به سلطنت نشانند. به همین سبب وقتی معزالدین به سلامت جست، به خروج علاءالدین از غزنه فرمان داد. علاءالدین اتسز نزد بهاءالدین سام، پسر شمس‌الدین محمد، سلطان غوری با میان رفت و نیكیها دید و بهاءالدین دختر او را به پسر خود علاءالدین محمد داد (منهاج سراج، 1 / 379-380). بهاءالدین سام به گفتۀ میرخواند (4 / 634)، 19 روز پس از قتل سلطان معزالدین (602 ق) وفات یافت و سلطان غیاث‌الدین محمود پسر غیاث‌الدین محمد سام به قلعۀ فیروزكوه رفت و سلطنت غور را به دست آورد. علاءالدین اتسز هم به دربار محمد خوارزمشاه كه با غوریان دشمنی داشت، رفت و او را به تصرف بلاد غور برانگیخت. افزون بر آن در این ایام برادر محمد خوارزمشاه به نام علیشاه از او رنجیده، به دربار غیاث‌الدین محمود رفته بود. بدین سبب سلطان محمد بهانه‌ای برای لشكركشی به قلمرو غوریان به دست آورد و علاءالدین اتسز را با جمعی از امرای خود به تصرف قلعۀ فیروزكوه فرستاد، ولی اتسز از سلطان غیاث‌الدین محمود شكست خورد و نزد خوارزمشاه بازگشت. غیاث‌الدین محمود هم علیشاه، برادر محمد خوارزمشاه را به زندان انداخت، ولی طرفداران او، غیاث‌الدین محمود را در 3 صفر 607 كشتند و پسر او بهاءالدین سام بر تخت نشست (منهاج سراج، 1 / 372-375). سه ماه پس از حكومت بهاءالدین سام، علاءالدین اتسز با كمك امرای خوارزمشاه بار دیگر به قلعۀ فیروزكوه حمله برد و آنجا را به نام محمد خوارزشاه تصرف كرد و از سوی او به سلطنت غور رسید (15 جمادی‌الاول 607) و این در حقیقت پایان اقتدار و استقلال سلاطین غور بود (همو، 1 / 378- 379؛ نیز نک‍ : پژواك، 237- 238). از آن سوی تاج‌الدین یلدوز، حاكم غزنه از امرای غور به جنگ با اتسز برخاست و گرچه در آغاز شكست خورد، ولی درجنگ بعدی اتسز كشته شد (611 ق). مدت حكومت علاءالدین اتسز از طرف خوارزمشاه در فیروزكوه 4 سال بود. پس از مرگ او، فرزندانش پراكنده شدند و هیچ كدام به حكومت نرسیدند (منهاج سراج، 1 / 380-381 ؛ میرخواند، 4 / 642).
علاءالدین اتسز مانند بیشتر سلاطین غوربه علما احترام می‌گذاشت وخود كتاب المسعودی (در فقه) ‌را حفظ داشت (منهاج سراج، 1 / 381). جوینی (2 / 85) قتل غیاث‌الدین محمود را در 609 ق نوشته است. اما ظاهراً درست نیست، زیرا منهاج سراج (همانجا) مدت حكومت علاءالدین اتسز را كه 3 ماه پس از قتل غیاث‌الدین محمود به حكومت نشست، صریحاً 4 سال آورده و چون او بنابر اغلب روایات در 611 ق به قتل رسیده است (نک‍ : میرخواند، همانجا؛ نویدی، ذیل ملوك غور و غزنین؛ زامباور، همانجا)، می‌بایست در 6047 ق حكومت یافته و غیاث‌الدین محمد نیز در همان سال مقتول شده باشد؛ چه روایات منهاج سراج به سبب قرب زمانی و ارتباط او با سلاطین غور بر اخبار مورخان دیگر مرجّح است و در سنوات وقایع این دوره، تاریخگذاریهای روضة الصفا و تكملة التواریخ به حقیقت نزدیك‌تر می‌نماید. 

مآخذ

 پژواك، عتیق‌الله، غوریان، كابل، 1345 ش؛ جوینی، عطاملك، تاریخ جهانگشای، به كوشش محمد قزوینی، لیدن، 1334 ق / 1916 م؛ زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاكمة، ترجمۀ زكی محمد حسن بك و حسن احمد محمود، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به كوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363 ش؛ میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران، 1339 ش؛ نویدی، زین‌العابدین، تكملة الاخبار، میكروفیلم دانشگاه تهران، شم‍ ‍1981.

عباس زریاب