اتحادیه عرب

اِتِّحادیۀ عَرَب، سازمانی متشكل از كشورهای عربی كه برای تقویت و هماهنگ كردن روابط سیاسی، فرهنگی، علمی و اقتصادی میان كشورهای عضو و نیز روابط بین‌المللی آنها، در 1945 م در قاهره تأسیس شد. 
ضعف حكومت عثمانی در سدۀ 19 م، موجب رشد تفكرات ملی‌گرایی در مناطق زیر نفوذ آنان شد. با تشدید نفوذ ناسیونالیسم ترك در جنبش لیبرالی عثمانی، احساسات ملی‌گرایی در میان عربها نیز كه نگران از دست دادن هویت خویش بودند، به شدت فزونی گرفت (خدوری، 24-25). متفكران و احزاب عرب خواهان تقویت نقش اجرایی عربها در حكومت عثمانی یا جدایی كامل از آن بودند. چنانكه كواكبی در ام القراء خواستار انتزاع خلافت از عثمانیان و تفویض آن به عربها شد (همو، 41) و سازمانهای سیاسی گوناگونی برای جدایی عربها از دولت عثمانی به صورت علنی و مخفی تشكیل شد (احمد، 86- 89؛ لوتسكی، 501- 508). در 1913 م برای ایجاد یگانگی بیشتر در جناحهای مختلف عرب و اعمال فشار بر دولت عثمانی، نخستین كنگرۀ عربی در پاریس به وسیلۀ شماری از دانشجویان عرب عضو «حزب اللامركزیة» بر پا شد كه در آن شركت كنندگان خواستار نقش بیشتر عربها در كارهای اجرایی و ادارۀ سرزمینهای عربی توسط عربها شدند (خدوری، 25-26؛ لوتسكی، 514-515). پس از پایان جنگ جهانی اول و سقوط خلافت عثمانی، سرزمینهای عربی قلمرو آن، تحت قیمومت دول اروپایی ازجمله فرانسه و انگلیس قرار گرفت (خدوری، 41-45).
در خلال دو جنگ جهانی تفكرات ملی‌گرایی و اتحاد عرب در برابر مقوله‌های جدیدی چون رشد احساسات ضد صهیونیستی و نیز مبارزه با قیومیت قرار گرفت. همچنین نفوذ تفكرات ناسیونالیستی اروپا در روشنفكران عرب چون عبدالرحمان بزاز و ساطع الحصری به شكل‌گیری این پدیده كمك كرد. اقدامات طرفداران آلمان در عراق نیز سبب شد تا انگلستان نسبت به همكاری سیاسی، اقتصادی و اجتماعی میان اعراب نظر مساعد پیدا كند (پولك، 214؛ لانگریگ، 329-330؛ نیز نک‍ : عنایت، 252-261).آنتونی ایدون وزیر امور خارجۀ انگلستان در 1941 و 1942 م رسماً خواستار اتحاد میان عربها شد (مك دونالد، 76؛ مونروئه، 22-23؛ پولك، همانجا). در 1943 م نوری سعید نخست وزیر عراق در كتابی آبی خود طرح اتحاد عراق، ماوراء اردن، فلسطین، لبنان، سوریه و ... (هلال خصیب) را مطرح كرد (لانگریگ، 331؛ مانسفلید، 69)، اما اختلاف بین رهبران عرب مانع همكاری و اتحاد آنان شد.
در 1944 م نحاس پاشا نخست‌وزیر مصر و رهبر حزب «وفد» موافقت رهبران عرب را برای گردهمایی در مصر جلب كرد (لانگریگ، پولك، همانجاها). هیأتهای بلند پایه‌ای از 5 كشور مصر، سوریه، عراق، ماوراء اردن و لبنان از 25 سپتامبر تا 7 اكتبر 1944 در اسكندریه گرد آمدند. كشورهای عربستان سعودی، یمن، لیبی، مراكش و فلسطین نیز ناظراتی به این كنفرانس فرستادند. طی جلسات كنفرانس، 3 پیشنهاد برای همكاری و اتحاد بین عربها عنوان شد: 1. تشكیل حكومتی فدرال دارای مجلس و كمیتۀ اجرایی با قدرت كامل سیاسی مركزی؛ 2. تشكیل اتحادیه‌ای آزاد برای همكاری و هماهنگی بین كشورهای عربی؛ 3. ایجاد دولتی متحد با قدرت سیاسی مركزی (مك دونالد، 37؛ خلیل، II / 53-54). پیشنهاد دوم مورد پذیرش شركت‌كنندگان قرار گرفت. در همین كنفرانس پروتكلی مشتمل بر 5 ماده ازجمله تشكیل اتحادیه‌ای از كشورهای عربی تحت نظارت شورای اتحادیۀ عرب و پشتیبانی از حقوق مردم فسلطین ــ كه آن را بخشی از جهان عرب خواندند ــ تصویب شد (همو، II / 54-55). متعاقب این كنفرانس كمیته‌ای متشكل از وزرای خارجه و كارشناسان دولتهای عربی در فوریه و مارس 1945 برای تهیۀ پیش‌نویس پیمان اتحادیۀ عرب تشكل شد (مك دونالد، 41). سپس كنفرانس عمومی رهبران 7 كشور عربی مصر، اردن، لبنان، عربستان سعودی، سوریه، عراق و یمن در 17 مارس 1945 در قاهره برپا شد وناظرانی از الجزایر، لیبی، مراكش، تونس در آن شركت كردند (همو، 41-42؛ خلیل، II / 56-57). در 22 مارس همان سال پیمان اتحادیۀ عرب به تصویب رسید و از 10 مۀ 1945 امام یمن نیز آن را پذیرفت. این پیمان مشتمل بر یك مقدمه، 20 ماده و 3 تبصره بود (مك دونالد، 42). مطابق این پیمان فقط كشورهای مستقل عرب به عضویت پذیرفته می‌شوند و تقویت ارتباط بین كشورهای عضو و هماهنگ كردن برنامه‌های سیاسی آنها ازجمله اهداف این پیمان است كه طبق مادۀ 4 می‌بایست برای هر یك از آنها كمیته‌ای جداگانه متشكل از نمایندگان كشورهای عضو تعیین گردد. ازجمله موارد دیگر پیمان، محترم شمردن حق حاكمیت كشورهای عضو اتحادیه و خودداری از اقدام بر ضد یكدیگر است. همچنین مقرر شد تا زمان استقلال فلسطین، نماینده‌ای از جانب مردم فلسطین به عنوان كشوری مستقل در شورای اتحادیۀ عرب شركت كند (خلیل، II / 57-61).
در سالهای پس از تصویب این پیمان، كشورهای دیگر عرب كه به استقلال سیاسی دست یافتند، مانند: لیبی در 1953 م، سودان در 1956 م، تونس در 1958 م، مراكش در 1958 م، کویت در 1961 م، الجزایر در 1962 م، یمن جنوبی در 1967 م، بحرین و قطر و عمان در 1971 م، موریتانی در 1973 م، سومالی در 1974 م و جیبوتی در 1977 م، به عضویت اتحادیۀ‌ عرب درآمدند. در 1976 م سازمان آزادی‌بخش فلسطین نیز به عنوان نمایندۀ فلسطین با حق عضویت كامل به اتحادیۀ ‌عرب ملحق شد (نظر بلند، 46؛ «خاورمیانه ... »، I / 198-200). در 1950 م سازمان ملل، ‌اتحادیۀ عرب را به‌عنوان یك سازمان منطقه‌ای به رسمیت شناخت و دبیر كل شورای اتحادیۀ‌ عرب از آن پس می‌توانست به عنوان ناظر در جلسات مجمع عمومی سازمان ملل شركت كند ( آمریكانا، II / 1159). اتحادیۀ ‌عرب از آ‌غاز تشكیل، گرفتار اختلافات و جناح‌بندیهای داخلی شد كه مانع از ایجاد هماهنگی سیاسی میان كشورهای عضو می‌شد. از آن میان باید از مخالفت با پیوستن عراق به پیمان بغداد، اختلال سنتی بین دو سلسلۀ هاشمی و سعودی، بسط و رواج نظریات جدید و متضاد سیاسی در عده‌ای از كشورهای عربی (مك‌دونالد، 73-82)، استقرار حكومتهای جدید ناسیونالیست عربی مانند بعث سوریه وعراق و ناصریسم در مصر كه هر كدام اتحادیۀ عرب را وسیله‌ای برای تحقق اهداف و نظریات خود تلقی می‌كردند، نام برد 
اتحادیۀ عرب خود متشكل از نهادهای داخلی متعددی است كه در زمینه‌های مختلف فعالیت می‌كنند. بخشی از پیمان اتحادیۀ عرب ناظر بر تشكیلات اجرایی آن است. طبق مادۀ 3 در رأس هرم اتحادیۀ‌ عرب، شورایی مركب از نمایندگان تمام كشورهای عضو قرار دارد و هر كشور بدون در نظر گرفتن شمار نماینده، از یك رأی برخوردار است. این شورا، در هر سال دو بار در ماههای مارس و اكتبر تشكیل جلسه می‌دهد و با درخواست نمایندگان دو كشور عضو، جلسۀ اضطراری تشكیل می‌شود. طبق مادۀ 12، ‌دبیر كل اتحادیۀ عرب با دو سوم آراء اعضای شورا به مدت 5 سال انتخاب می‌شود. دبیر كل نیز رؤسای دفاتر و معاونان خود را مستقیماً و با تأیید شوار انتخاب می‌كند.
از آغاز تشكیل اتحادیۀ عرب، قاهره مقر دائمی سازمان تعیین شد، ولی پس از امضای قرارداد كمپ دیوید در 1979 م مقر آن به تونس منتقل شد (بریتانیكا، I / 505). سازمان اتحادیۀ‌ عرب متشكل از كمیته‌های مختلف سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است و نشریاتی نیز در كشورهای عربی و غیر عربی دارد («خاورمیانه»، I / 198-200؛ خلیل، II / 57-61). در 1950 م وزاری دفاع و اقتصاد كشورهای عضو اتحادیۀ عرب به منظور همكاریهای نظامی و اقتصادی، پیمانی امضا كردند (مك‌دونالد، 48-50, 327-333) كه سازمانهایی برای اجرای مفاد آن بدین شرح تشكیل شد: فرماندهی مشترك عرب، شورای دفاع مشترك، كمیسیون دائمی ارتش و شورای اقتصاد («خاورمیانه»، I / 193).
با اینكه اتحادیۀ عرب هرگز به عنوان نیرویی مؤثر برای هماهنگی سیاسی مورد استفاده قرار نگرفت، اما سازمانهای فرعی اتحادیۀ عرب در بخشهای فرهنگی، علمی، اجتماعی و اقتصادی نقش مؤثر و فعالی در ایجاد ارتباط بین كشورهای عضو ایفا كردند.

مآخذ

احمد، ضیاءالدین، جنبش ناسیونالیسم عرب، ترجمۀ حیدر بوذرجمهر، تهران، 1365 ش؛ خدوری، مجید، گرایشهای سیاسی در جهان عرب، ترجمۀ عبدالرحمان عالم، تهران، 1366 ش؛ عنایت، حمید، سیری در اندیشۀ سیاسی عرب، تهران، 1358 ش؛ لوتسكی، ولادیمیر، تاریخ عرب در قرون جدید، ترجمۀ پرویز بابایی، تهران، 1356 ش؛ نظر بلند، غلامرضا، «بررسی روابط جامعۀ اقتصادی اروپایی با كشورهای عربی»، موجود در كتابخانۀ دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، تهران؛ نیز:

Americana; Britannica; Khalil, M., The Arab States and the Arab League, Beirut, 1962; Longrigg, S. H., Iraq, 1900 to 1950, Beirut, 1968; Macdonald, R., The League of Arab States, Princeton, 1965; Mansfield, P., «Arab Political Movements», The Middle East, London, 1973; The Middle East and North Africa, 1984-1985, London, 1984; Monroe, Elizabeth, «History and Politics«, The Middle East, London, 1973; Polk, William, The United States and the Arab World, London, 1975. 

مجید سمیعی