ابهری، ابوعمرو

اَبْهَری، ابوعمرو كمال‌الدین (زنده در 588 ق / 1192 م)، وزیر ارسلان سلجوقی و پسرش طغرل سوم آخرین سلطان سلجوقی. آگاهی از زندگی ابهری بسیار اندك و تقریباً‌ منحصر به گزارشهای منشی كرمانی در سدۀ 8 ق / 14 م است و مورخان بعدی مانند عقیلی (ص 265) و خواندمیر (دستورالوزراء، 219- 220) به تكرار آن گزارشها پرداخته‌اند.
به گفتۀ ‌منشی كرمانی (ص 90)، ابهری پیش از پیوستن به دربار ارسلان (حك‍ ‍566-571 ق / 1161-1175 م)، مدتها در دیوانهای سلاطین، دارای مسئولیتهای مهم بود تا پس از درگذشت وزیر كمال‌الدین ابوشجاع ارزنجانی، مقام وزارت یافت و تا پایان سطنت ارسلان و پس از مرگ وی (فصیح، 2 / 252؛ منشی كرمانی، ‌همانجا) تا اواخر حكومت طغرل پسر و جانشین او در این مقام بود. شگفت آنكه هیچ كدام از مورخان عصر سلجوقی به وزارت ابهری اشاره‌ای نكرده‌اند. تنها راوندی (ص 343، 345)، از امیری به نام شرف‌الدولۀ ابهری در دستگاه طغرل نام می‌برد كه روشن نیست این شخص همان ابوعمرو ابهری است، یا دیگری.
در دوران پرآشوب حكومت طغرل سوم، ابهری در اصلاح امور بسیار كوشید و حتی پس از اسارت و حبس طغرل در قلعۀ‌ دِزمار (586 ق / 1190 م) به دست قزل ارسلان از اتابكان آذربایجان (ه‍ م)، كوشش فراوانی برای نجات وی كرد، اما ابهری كه هرج و مرج دستگاه حكومت سلجوقیان را دریافته بود و پایان كار این سلسله را نزدیك می‌دید، به زودی پس از رهایی طغرل برجان خود بیمناك شد و از مشاغل دولتی كناره گرفت. او كه به داشتن زهد و تقوا معروف بود، در لباس صوفیه به حجاز گریخت و از آنجا رباعی معروف خود را كه اكثر تذكره‌نویسان، آن را دلیل شاعری وی می‌دانند، سرود و به ابهر فرستاد (منشی كرمانی، 90-91؛ اوحدی، 33؛ آذر، 228؛ زنوزی، 788).
از گفته‌های خواندمیر (حبیب السیر، 2 / 533) چنین برمی‌آید كه ابهری اندكی پس از رهایی طغرل از زندان (558 ق)، به حجاز گریخت. زیرا طغرل در این سال پس از آگاهی از غیبت ابهری، وزارت را به عزالدین بن رضی‌الدین كاشی داد (منشی كرمانی، 91). هرچند راوندی (ص 365) به وزارت معین كاشی در 589 ق به عنوان اولین وزیر طغرل پس از رهایی از دزمار اشاره دارد.
از این پس از زندگانی ابهری آگاهی در دست نیست (قس: ایرانیكا، كه به سفر او به سوریه و مرگ وی در 590 ق / 1194 م در بیت‌المقدس، اشاره دارد). 

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ،‌ آتشكده، به كوشش جعفر شهیدی، تهران، 1337 ش؛ اوحدی بلیانی، محمد بن معین‌الدین، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملك، شم‍ ‍‌5324؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362 ش؛ همو، دستورالوزراء، به كوشش سعید نفیسی، تهران، 1355 ش؛ راوندی، محمد بن علی، راحة الصدور وآیة السرور، به كوشش محمد اقبال، لیدن، 1921 م؛ زنوری، حسن بن عبدالرسول، ریاض الجنة، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی تبریز، شم‍ ‍‌3578؛ عقیلی حاجی بن نظام، آثار الوزراء، به كوشش جلال‌الدین محدث، تهران، 1346؛ فصیح خوافی، محمد، مجمل فصیحی، به كوشش محمود فرخ، مشهد، 1340 ش؛ منشی كرمانی، ناصرالدین، نسائم الاسحار، به كوشش جلال‌الدین محدث، تهران، 1364 ش؛ نیز: 

Iranica.

علی میرانصاری