ابهری، ابوبکر

اَبْهَری، ‌ابوبكر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح (287- شوال 375 ق / 900- فوریۀ 986 م)، فقیه و محدث مالكی. او در قرائات نیز دستی داشت و ابوعمرو دانی در طبقات القراء خود از او نام برده است (نک‍ : ابواسحاق، 167؛ قاضی عیاض، 4 / 469). زادگاه او شهر ابهر بود و سلسلۀ نسب او به بنی مره، از شاخه‌های بنی تمیم بازمی‌گشت (ابن ندیم، 253؛ ابن حزم، 217؛ خطیب، ‌تاریخ، 5 / 462-463). عتیقی تولد او را در 289 ق ذكر كرده است (همان، 5 / 463). ابهری به بغداد رفت و در آنجا اقامت گزید و ریاست پیروان مذهب مالكی در بغداد به او منتهی شد (همان، 5 / 462). 
ابهری مورد احترام و اعتماد بزرگان و علمای بغداد بود، تا آنجا كه حتی پیروان ابوحنیفه و شافعی برای درك اقوال آن دو، به او رجوع می‌كردند (قاضی عیاض، 4 / 467- 468). به گفتۀ خطیب بغدادی، وی از پذیرفتن منصب قضا امتناع كرد (همان، 5 / 463). ابهری به شهرهایی كه كانون علم در آن زمان بودند، سفر كرد تا از محضر علمای آن بلاد بهره گیرد، از جملۀ این شهرها می‌توان به كوفه، بصره، واسط، رقه، حران، حمص، دمشق و طرسوس اشاره كرد (قاضی عیاض، 4 / 471؛ سمعانی، 1 / 104؛ ابن عساكر، 15 / 546). وی در این شهرها و به ویژه در بغداد محضر جمعی از عالمان را درك نمود كه از آن جمله می‌توان به ابوعروبۀ حَرّانی، محمد بن محمد باغندی، محمد بن حسین اشنانی، ابن ابی داوود سجستانی و عبیدالله بن حسن انطاكی (خطیب، همان، 5 / 462؛ قاضی عیاض، 4 / 466-467) و جمعی دیگر از محدثان اشاره كرد كه نام آنان در مآخذ یاد شده و نیز تاریخ دمشق ابن عساكر (همانجا) آمده است.
ابهری 60 سال از عمر خویش را به تدریس سپری كرد و سالها در جامع المنصور بغداد مجلس درسی داشت كه شاگردان زیادی از سرزمینهای مختلف اسلامی در آن حاضر می‌شدند (قاضی عیاض، 4 / 468-470). از شاگردان و راویان وی می‌توان اینها را نام برد: ابوبكر برقانی، ابوالقاسم تنوخی، احمد بن محمد خوارزمی، ابوعبدالله قیروانی، احمد بن محمد قزوینی، ابوبكر ابن‌كوّار، ابوالحسن ابن قصّار، ابوبكر دار قطنی، ابن فارس مقری و ابواسحاق طبری (نک‍ : خطیب، همانجا، السابق، 94؛ ابواسحاق، 167- 168؛ قاضی عیاض، 4 / 467- 468).ابهری در بغداد چشم از جهان فرو بست (همو، 4 / 473).

آثـار

 آثار بازماندۀ او عبارتند از: 1. شرح المختصر الكبیر، كه شرحی است بر المختصر الكبیر ابومحمد ابن عبدالحكم، از منابع مهم فقه مالكی و بخشهایی از آن به صورت خطی در كتابخانۀ ازهریۀ مصر موجود است (ازهریه، 2 / 367- 368)؛ 2. الفوائد المنتقاة الغرائب، در حدیث كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ ظاهریۀ دمشق وجود دارد (نک‍ : سواس، 294). فهرستی از دیگر آثار او را نیز ابن ندیم (همانجا) ‌و قاضی عیاض (4 / 470) به دست داده‌اند.

مآخذ

 ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ ابن عساكر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق [عمّان]، ‌دارالبشیر؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ ازهریه، فهرست؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ همو،‌ السابق و اللاحق، به كوشش محمد بن مطر زهرانی، ریاض، 1402 ق / 1982 م؛ سمعانی، عبدالكریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دكن، 1382 ق / 1962 م؛ سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیع المدرسة العمریة، كویت، 1408 ق / 1987 م؛ قاضی عیاض، ترتیب المدارك، به كوشش احمد بكیر محمود، بیروت / طرابلس، 1387 ق / 1967 م. 

مهدی سلماسی