ابویعقوب سجزی

ب ـ خطی

1.البرهان. عارف تامر در مقدمۀ ‌خمس رسائل اسماعیلیه گفته است كه این كتاب در میان نسخ خطی اسماعیلی در مِصْیاف سوریه پیدا شده و در 700 صفحه است (ص 17). 
2. البشارة یا البشارات. مصطفی غالب درمقدمۀ كتاب الافتخار می‌گوید كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ خصوصی او موجود است (ص 13؛ نیز نک‍ : مجدوع، 242-243). علی بن حاتم در تألیف كتاب خود روضة الحكم الصافیة و بستان العلوم الوافیة، از این كتاب استفاده كرده است (همانجا)‌. 
3. رسالة فی تألیف الارواح یا فی معرفة الارواح. پوناوالا احتمال می‌دهد كه این رساله از سجستانی نباشد (ص 88). نسخه‌ای از این اثر در كتابخانۀ خصوصی مصطفی غالب موجود است (غالب، 14). 
4. التوحید. نسخۀ ‌خطی این اثر در میان نسخ خطی اسماعیلی كتابخانۀ شیخ ابراهیم بن شیخ عبدالقیوم در بمبئی موجود است (پوناوالا، 89). 
5. الرد علی من وقف عند الفلك من الفلاسفة. به گفتۀ ایوانف (ص 30) این رساله در 17 صفحه است. نسخۀ‌ خطی این اثر در بمبئی موجود است (نک‍ : مركزی، 2 / 106). 
6. سرائر المعاد و المعاش. به گفتۀ‌ پوناوالا این رساله در 7 فصل است: فی الابانة عن الفضیلة الممجدة الانسانیة؛ فی الابانة عن الفضیلة الانسیة و ماللجوهر الانسی؛ فی الابانة عن الفضیلة الانسیة الالهیة الموجودة فی هذا الهیكل الربانی؛ فی الابانة عن الفضیلة الممجدة المهذبة المعقولة الانسیة؛ فی الابانة عن الفضیلة السامقة الممجدة المقدسة الالهیة للجوهر الانسیة؛ فی الابانة عن الفضیلة الممجدة المقدسة الازلیة؛ فی الابانة عن الفضیلة السامقة المتعالیة الانسیة الالهیة (ص 87). برخی این رساله را به ابوحاتم رازی نسبت داده‌اند (نک‍ : ایوانف، همانجا). 
7. سُلَّم النجاة. مجدوع آن را به ابویعقوب نسبت داده است و آن دربارۀ مطالبی است كه مؤمن برای نجات در دنیا و آخرت به اطلاع از آنها نیازمند است. توالی موضوعات آن بر طبق توالی موضوعات ایمان است: ایمان به خدا، به فرشتگان، كتب الهی، انبیا، معاد، بعث بعد از مرگ و به بهشت ودوزخ (ص 196). ایوانف می‌گوید كه همۀ ‌نسخ خطی آن در قسمت پنجم كه راجع به «بعث» است، قطع می‌شود و دنبالۀ آن كتاب الرشد و الهدایة است كه منسوب به ابن حَوْشَب است (ص 28، نیز 18). انقطاع آن در مسألۀ «بعث» دلیل بر این تواند بود كه عقاید سجزی در این باب مخالف با عقاید رسمی فاطمیان بوده است. نسخۀ خطی این اثر در كتابخانۀ شخصی مصطفی غالب موجود است (غالب، همانجا).
8. المبدأ و المعاد. به گفتۀ ایوانف رسالۀ مختصری است در 3 قسم: فی اثبات التوحید لصانع العالم، فی ماهّیة مبدأ الذوات من اللوح الكریم و فی ما تصیرالله النفس الناطقة. نام مؤلف در عنوان كتاب ذكر شده است، ولی در خود متن نیامده است. مؤلف در مقدمه از خلیفۀ فاطمی «الحاكم بامرالله» یاد كرده و او را «امام العصر» خوانده است. كتاب در 36 صفحه و در یك مجموعۀ شخصی است. در قسم دوم دربارۀ‌ مسألۀ تناسخ نیز بحث شده است، همان مسأله‌ای كه ناصرخسرو به آن تاخته است (نک‍ : ایوانف، 29). این معنی شكی را كه بعضی در انتساب این كتاب به سجزی كرده‌اند، برطرف می‌سازد. عقیدۀ ‌رسمی در زمان الحاكم بر رد تناسخ بوده است كه ناصرخسرو نیز می‌گوید امام زمان او آن را نپسندید. شاید همین رساله است كه چون الحاكم آن را دیده و عقیدۀ‌ او را دربارۀ تناسخ خوانده است، آن را نپسندیده است. 
9. الموازین. مجدوع (ص 189-190) آن را «من تألیف سیدنا ابی یعقوب السجستانی»آورده است و مشتمل بر 19 میزان است، بدین سان: فی سلب مخالفة الحق و ایجاب نقضه؛ ایجاب السعادة لمن اجاب دعوة الحق و سلبها غیره؛ فی كیفیة البرهان و سلب مادونه؛ فی ایجاب معرفة المبدع؛ فی ایجاب سلب الوجوه ایاه؛ فی ایجاب سلب القدمة ایاه؛ فی ایجاب سلب التشبیه و التعطیل؛ فی ایجاب التوحید بالتقریب؛ فی ایجاب الامر و معرفة عبادته؛ فی ایجاب العقل و معرفة اسمائه؛ فی ایجاب الفروع الثلاث المتفرّع من الاصلین؛ عنوان میزان دوازدهم در نسخ موجود نیست؛ فی ایجاب النطقاء و معرفة صروفهم و حدودهم؛ فی ایجاب الاسس و معرفتهم؛ فی ایجاب الائمة و معرفتهم؛ فی ایجاب الحجج و الدعاة؛ فی ایجاب القائم علیه السلام و رفیع رتبته؛ ‌فی ایجاب الثواب للمحسنین و ضدّه للمسیئین؛ ‌فی انّ الثواب الابدی هوالعلم التأییدی و حرمانه نقیضه. پوناوالا می‌گوید كه ابویعقوب هم در مقدمۀ ‌الموازین و مهم در مقدمۀ المبدأ و المعاد از الحاكم بامرلله (آغاز خلافت: 386 ق) ‌نام می‌برد (ص 83). نسخۀ خطی كتاب در كتابخانۀ ‌محمدیۀ ‌هَمْدانیه موجوداست (نک‍ : جهنی، 356). 
10. مُسلِیةُ الاحزان. مجدوع آن را به «الشیخ الحمید اسحاق بن احمد ابی یعقوب السجستانی» نسبت می‌دهد (ص 55). موضوع رساله در صبر بر محنتها و مصیبتهاست و اینكه نزول و رفع محن و مصائب به سبب حركات فلكی است و خردمند با خرد خویش نمی‌تواند از آن بپرهیزد و عاجز از روی عجز دچار محنت و مصیبت نمی‌گردد و هیچ كس را از آن رهایی نیست و جز شكیبایی و روی آوردن به خدا چاره‌ای ندارد (نک‍ : همانجا). یك نسخۀ خطی از این اثر در كتابخانۀ فیضی بمبئی موجود است (GAS, I / 575). 
11. المقالید الملكوتیة، كه به چندین «اقلید» تقسیم شده است. قسمتهایی از آن در كتاب الازهار و مجمع الانوار تألیف حسن بن نوح ابن یوسف الهندی البهروجی (د 939 ق)‌آمده است (ایوانف، 29؛ دربارۀ الازهار، نک‍ : همو، 83) آمده است. حمیدالدین احمد كرمانی در كتاب الریاض فرض می‌كند كه سجستانی المقالید را پس از النصرة تألیف كرده است، زیرا در اقلید 44 این كتاب می‌گوید كه نفوس طبیعی از عالم عقل نیامده‌اند و حال آنكه در كتاب النصرة گفته است كه نفوس طبیعی از عالم عقل آمده‌اند (در مبحث نسیان عارض بر نفوس درعالم طبیعت). كرمانی می‌گوید: «و مستحیل ورود هذه الانفس من عالم العقل و هو ممّا لایقوم علیه دلیل اصلاً» و می‌گوید آنچه مؤلف النصرة خود در كتاب المقالید گفته است، دلیل است برنقص آنچه در النصرة آمده است و نمی‌دانم چرا این مطالب بر او پوشیده مانده است و ظاهراً المقالید را پس از النصرة نوشته است (ص 93). به گفته جهنی (همانجا) نسخه‌ای از این كتاب در كتابخانۀ محمدیۀ همدانیه موجود است. 
12. الواعظ من الكلام الربانی فی الزیور علی داود و غیر ذلك من اقاویل امیرالمؤمنین مولانا علی بن ابی طالب (ع) ... (نک‍ : مجدوع، 54). مجدوع می‌گوید كه حاتم بن ابراهیم در كتاب النقد علی اهل المخاط از این رساله نقل كرده است (همانجا). نسخۀ خطی این رساله ظاهراً موجود است (پوناوالا، 87). 

آثار یافت نشده

1. اساس الدعوة (ایوانف، 30؛ پوناوالا، 88). 2. رسالة الامن من الحیرة. به گفتۀ ایوانف (همانجا) انتساب این رساله به ابویعقوب مشكوك است. 3. تأویل الشرائع یا تأویل الشریعة (همانجا). 4. خزانة الادلة، در عقاید اسماعیلی مشتمل بر 28 خزانه. بعضی آن را از حمیدالدین كرمانی دانسته‌اند (همانجا؛ تامر، 17). 5. سوس البقاء (ایوانف، همانجا). چنانكه گذشت، ناصرخسرو در زادالمسافرین می‌گویدكه ابویعقوب در این كتاب متابعان حق را به تناسخ دعوت كرده است. «سوس» به معنی طبیعت است و شایدمقصود ابویعقوب در این كتاب بقای طبیعت درافراد انواع از راه انتقال ارواح بوده است. در بعضی كتب نام آن سوس النعام آمده است (نک‍ : ایوانف، همانجا) كه درست نمی‌نماید و شاید سوس النِعم باشد. عنوان كتاب در بعضی از فهارس اسس البقاء آمده است. 6. الكامل. ابویعقوب در كتاب اثبات النبوءات به این تألیف خود اشاره كرده و امیدوار بوده است كه آن را بنویسد (ص 28)؛ اما چون در فهرست آثار او نامی از این كتاب دیده نشده، شاید به تألیف آن توفیق نیافته است. 7. العلم المكنون و السر المخزون. این كتاب را محمد بن حسن دیلمی مؤلف قواعد عقائد آل محمد به ابویعقوب نسبت داده و از آن مطالبی در تأویل ظواهر شریعت نقل كرده است. ابویعقوب در این كتاب در تفسیر آیۀ حُرِّمَتْ عَلَیكُمُ المَیْتَةُ وَ‌الدَّمُ و لَحْمُ الْخِنْزیرُ ... (مائده / 5 / 3) می‌گوید كه مراد از «میتة» «ظاهر» است، زیرا «ظاهر» بدون باطن همچون مرده است و «خون» در حكم شك است كه تا شناخته نشود، عمل به آن حرام است. همچنانكه تا خون حیض پاك نشود، نزدیكی با زن حرام است و مقصود از «لحم خنزیر» منافق است و« ما اُهِلَّ لِغَیرِ اللّهِ» كسی است كه بدون حق به اصلی دعوت كند ... (نک‍ : دیلمی، 48). 8. الغریب فی معنی الاكسیر (ایوانف همانجا). 9. مونس القلوب (همانجا). 10. النصرة. این كتاب را ابویعقوب در تأیید كتاب المحصول تألیف محمد بن احمد نسفی و در نقض كتاب الاصلاح ابوحاتم رازی وَرَسنانی ــ كه در رد المحصول تألیف كرده بود ــ نوشته است. حمیدالدین احمد كرمانی معروف به «حجة العراقین» كه در 408 ق به مصر رفت تا در رفع اختلافات اعتقادی اسماعیلیان اقدام كند، كتابی با عنوان الریاض فی الحكم بین الصادَین، صاحبی الاصلاح و النصرة نوشت (نک‍ : كرمانی، 49، 50). كتابهای المحصول و النصرة در درست نیستند و ظاهراً علت آن عقایدی بوده است كه در این دو كتاب در مخالفت با عقاید رسمی فاطمیان مذكور بوده است. در الریاض از كتاب النصرة بسیار نقل شده است و از آن منقولات می‌توان به عقایدی كه پس از ظهور و استقرار خلافت فاطمی در قاهره مورد قبول فاطمیان نبوده است، پی برد. مثلاً یكی از مسائل مهم مورد نزاع میان اسماعیلیان این است كه آیا «آدم» صاحب شریعت بوده است، یا نه. ابوحاتم رازی صاحب الاصلاح معتقد است كه آدم ــ كه نخستین «نطقاء» بوده است ــ صاحب شریعت بوده است، ولی ابویعقوب از صاحب المحصول طرفداری كرده كه آدم صاحب شریعت نبوده است. صاحب الریاض مخالف این عقیده است و می‌گوید كه آدم صاحب شریعت بوده است (نک‍ : همو، 200-201) و نیز قول صاحب النصرة كه «قائم علیه السلام» شرایع را از میان بر می‌دارد، درست نیست، زیرا او چیزی از آنچه متعلق به عبادت خداست، باطل نمی‌سازد، بلكه دور قائم پایان ادوار گذشته است و آیات «اِذَا السَّماءُ اْنَفَطرَتْ» یا «اِذَا الْكَواكِبُ انْتَثَرَتْ‌» (انفطار / 82 / 1 و 2) برای رفع حدود و دعوت از مراتب گذشته است نه به معنی رفع شرایع ... (كرمانی، 201، 202). 
بُستی در كتاب من كشف ... رساله‌ای از ابویعقوب ذكر كرده است. بستی در این كتاب از عقیده‌ای سخن گفته است كه به موجب آن اعضای ظاهر و باطن بدن انسان همانند ستارگان هستند و همچنانكه اعضای بدن انسان یكی فوق دیگری است، ستارگان نیز چنین هستند. بستی می‌گوید: «و قد رأیت فی رسالة الخیسفوج اعتراضاً علی هذا الكلام و لم یكن یرتضیه» (نک‍ : پوناوالا، 89)، نام این رسالۀ ابویعقوب ذكر نشده است. 

مآخذ

 ابن اثیر‍، الكامل؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ‌ابوالقاسم كاشانی، عبدالله، زبدة التواریخ، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1366 ش؛ ابویعقوب سجزی، اسحاق، اثبات النبوءات، به كوشش عارف تامر، بیروت، 1966 م؛ همو، ‌الافتخار، به كوشش مصطفی غالب، بیروت، 1980 م؛ همو، «الرسالة الباهرة»، تحقیقات اسلامی، تهران، 1371 ش، س 7، شم‍ ‍‌2؛ همو، «تحفة المستجیبین»، خمس رسائل اسماعیلیة، به كوشش عارف تامر، سلمیه، 1375 ق / 1956 م؛ همو، كشف المحجوب، به كوشش هانری كربن، تهران، 1327 ش / 1949 م؛ همو، «ینابیع»، ایران و یمن، به كوشش هانری كربن، تهران 1340 ش / 1961 م؛ بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، به كوشش محمد زاهد حسن كوثری، قاهره، 1367 ق / 1948 م؛ بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند؛ حیدرآباد دكن، 1377 ق / 1958 م؛ همو، الصیدنة، به كوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ تاج العروس؛ تامر، عارف، مقدمه بر خمس رسائل اسماعیلیة، بیروت، 1956 م؛ جهنی، حسن، تعلیقات بر الصلیحیّون همدانی، قاهره، ‌مطبعة الرسالة؛ دیلمی، محمد، قواعد عقائد آل محمد، به كوشش اشتروتمان، استانبول، 1938 م؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی، تهران، 1356 ش؛ غالب، مصطفی، مقدمه و حاشیه بر الافتخار (نک‍ : هم‍‍ ، ابویعقوب)‌؛ قاضی عبدالجبار، تثبیت دلائل النبوة، به كوشش عبدالكریم عثمان، بیروت، 1386 ق / 1966 م؛ قرآن مجید؛ كرمانی، احمد، الریاض، به كوشش عارف تامر، بیروت، 1960 م؛ مجدوع، اسماعیل، فهرسة الكتب و الرسائل، به كوشش علینقی منزوی، تهران، 1344 ش / 1966 م؛ مركزی، میكروفیلمها؛ ناصرخسرو، خوان الاخوان، تهران، 1338 ش؛ همو، زادالمسافرین، برلین، 1303 ش؛ نظام‌الملك، حسن، سیرالملوك (سیاست‌نامه)، به كوشش هیوبرت دارك، تهـران، 1364 ش؛ هیرجی، بستـان، مقدمه بر «الرسالة الباهرة» (نک‍ : هم‍‌‍ ، ابویعقوب)؛ نیز :

Cobrin, H., introd. Jamiʿal-Hikmatain de Nasir-e Khosraw, Tehran / Paris, 1953; id, introd. Kash f-ol Mahjūb (vide: PB, Abū Yaʾqūb); id introd, yanābiʾ (vide: PB, Abū Yaºqūb), GAS; Ivanow, W., Ismaili Literature, Tehran, 1963; Lewis, B., The Oirgino of Ismāʿilism, Cambridg, 1940; Poonawala, I., Biobibliography of Ismāʿili Literature, California, 1977; Stern, S. M., «Abūl-Qāsim Al-Busti and His Refutation of Ismāʿilism», Studies in Early Ismāʿilism, Leiden, 1983.

عباس زریاب