ابویعلی، محمد بن محمد

اَبویعْلى، محمد بن محمد بن ابی یعلی، ملقب به عمادالدین (شعبان، 494-5 جمادی‌الاول 560 / ژوئن 1101-20 مارس 1165)، قاضی و فقیه حنبلی. وی در بغداد در خانواده‌ای اهل علم به دنیا آمد. پدرش ابوخازم محمد (د 527 ق / 1133 م) در فقه و اصول تبحر داشت و دارای تألیفاتی بود (صفدی، 1 / 160). نیایش ابویعلی، محمد بن حسین (ه‍ م) و عمویش ابوالحسین ابن ابی یعلى (ه‍ م) نیز از عالمان و مؤلفان مشهور به شمار می‌رفتند. 
وی از اوایل جوانی به كسب علم پرداخت و فقه را نزد پدر و عمویش فرا گرفت. همچنین جز پدر و عمویش، از كسانی چون ابوالبركات عاقولی، ابوالغنائم نرسی و ابوالحسن ابن علاف حدیث شنید و از حریری صاحب مقامات اجازه دریافت كرد (ابن جوزی، 10 / 213؛ ذهبی، المختصر، 64، سیر، 20 / 353؛ ابن رجب، 1 / 244-245). وی از همان جوانی به تدریس و افتا پرداخت و در فقه، به ویژه خلاف و مناظره تبحر یافت (همو، 1 / 245؛ برای برخی از آراء فقهی وی، نک‍ : همو، 1 / 248-250). از جملۀ شاگردان و روایت‌كنندگان از وی، ابوالبقاء عُكبری، ابوالعباس قطیعی، ابواسحاق صقال، یحیی بن ربیع، ابوالفتح مندائی و ابن اخضر را می‌توان نام برد (نک‍ : ذهبی، المختصر، همانجا؛ ابن رجب، 1 / 246- 247). وی چندی پیش از 533 ق به تدریس در جامع قصر پرداخت و پس از آنكه ابوالمعالی ابن نبل در ریان (از محلات بغداد) مدرسه‌ای برای حنبلیان بنا نمود، سرپرستی آن را به قاضی ابویعلی سپرد (همو، 1 / 245). در 533 ق به قضاء باب ازج بغداد رسید و در 537 ق جهت تصدی منصب قضا به واسط رفت، اما پس از مدتی توسط قاضی القضاة ابوالحسن ابن دامغانی عزل شد. ابویعلی بدون اعتنا به این حكم به كارش ادامه داد، لكن بر جای خویش ترسید و توسط ابن ابی الخیر از خلیفه امان گرفت (ابن جوزی، ابن رجب، همانجاها). 
ابویعلی پس از 11 سال به بغداد بازگشت و درحالی‌كه بینایی خود را از دست داده بود، خانه‌نشین شد (همانجاها). وی علاوه بر فقه و حدیث از فن خطابه نیز بی‌بهره نبود و نثری شیوا داشت (ابن رجب، همانجا؛ برای نمونه‌ای از نثر وی، نك‍‌ : همو، 1 / 245- 246). گفته شده كه ابن‌جوزی مدایحی در وصف او سروده است (همانجا؛ علیمی، 2 / 330).
ابویعلی دارای آثاری نیز بوده كه از آن میان تنها بخشی از التعلیق الكبیر فی المسائل الخلاقیة بین الائمة به صورت خطی در دست است (نک‍ : الفهرس، 232). دیگر تألیفات او اینهاست: شرح المذهب؛ المفردات؛ النكت والاشارات فی المسائل المفردات (ابن رجب، همانجا). 

مآخذ

 ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، حیدرآباد دكن، 1358 ق؛ ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، الذیل علی طبقات الحنابلة، به كوشش محمد حامد فقی، قاهره، 1372 ق / 1952 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنوَوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ همو، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ صفدی، خلیل بن ایبك، الوافی بالوفیات، به كوشش هلموت ریتر، بیروت، 1381 ق / 1962 م؛ علیمی، عبدالرحمن بن محمد، ‌المنهج الاحمد، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و عادل نویهض، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ الفهرس التمهیدی، قاهره، 1948 م.

مریم صادقی