ابویعقوب نهرجوری

اَبَویَعْقوبِ نَهْرْجوری، اسحاق بن محمد (د 330 ق / 941 م)، از مشاهیر صوفیان سده‌های 3 و 4 ق / 9 و 10 م. وی به نهرجور، قریه‌ای نزدیك اهواز (یاقوت، 4 / 838)، منسوب بوده است. از احوال او اطلاعی در دست نیست. همین قدر می‌دانیم كه سالیان دراز در مكه اقامت گزید و در همانجا نیز وفات یافت (سلمی، 392؛ خواجه عبدالله، 279؛ ذهبی، 2 / 36). 
ابویعقوب نهرجوری از مریدان ابویعقوب سوسی و از مصاحبان جنید و عمرو بن عثمان مكی و سهل تستری بود (قشیری، 438؛ صفدی، 8 / 424). به هنگام اقامت در مكه با كتانی، مرتعش، ابوعمرو زجاجی و محمد بن خفیف نیز مصاحبت داشت (سلمی، 449؛ هجویری، 119). ابوعثمان سعید بن سلام مغربی نیز مصاحبت او را دریافته و از وی به عنوان نورانی‌ترین پیری كه دیده است، یاد می‌كند (سلمی، 392؛ قشیری، 434). اكثر منابع از انكار او نسبت به حسین بن منصور حلاج سخن گفته‌اند (هجویری، 189؛ شوشتری، 2 / 36؛ خوانساری، 3 / 108)، چنانكه دیلمی از ابن‌خفیف نقل می‌كند كه وقتی حلاج به مكه وارد شد، ابویعقوب او را به خانۀ‌ خود برد. از آنجا با یاران به كوه ابوقبیس رفتند. ابویعقوب خرق عادتی از حلاج مشاهده كرد و آن را سحر دانست (ص 72- 73). اما ابن‌باكویه، همین حكایت را به نحو مفصل‌تری نقل كرده و گفته است كه ابویعقوب نخست عمل حسین بن منصور را حمل بر سحر كرد، لیكن پس از تحقیق به صحت آن یقین حاصل كرد و آن را از كرامات وی دانست ( اخبار الحلاج، 40-42).
سلسلۀ ارادت ابویعقوب در تصوف با چند واسطه به حضرت علی (ع) می‌رسد (ابن‌ملقن، 502، 508؛ جامی، 560-561؛ معصوم علیشاه، 2 / 107، 335-336). كلابادی او را در زمرۀ كسانی معرفی می‌كند كه به وسیلۀ كتب و وسائل خویش، علوم اشاره را منتشر كرده‌اند (ص 31)، ولی آنچه از وی بر جای مانده، اقوال پراكنده‌ای است دربارۀ فنا و بقا، جمع و تفرقه، صدق و یقین، و وجد و سماع كه در كتب تذكره و تاریخ از او نقل كرده‌اند (نک‍ : سرّاج، 52، 70، جم‍‌ ؛ سلمی، 392-395؛ ابونعیم، 10 / 356؛ هجویری، 216؛ عطار، 506- 509). دو بیت شعر نیز به او منسوب است كه در برخی از منابع نقل شده است (سلمی، 394؛ خواجه عبدالله، 280). 

مآخذ

 ابن ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، به كوشش نورالدین شریبه، 1406 ق؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت، 1967 م؛ اخبارالحلاج، به كوشش ل. ماسینیون و پ. كراوس، پاریس، 1936 م؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به كوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1336 ش؛ خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، به كوشش عبدالحی حبیبی و حسین آهی، تهران، 1362 ش؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، 1391 ق؛ دیلمی، علی، سیرت ... ابن الخفیف الشیرازی، ترجمۀ یحیی ابن جنید شیرازی، به كوشش ا. شیمل، تهران، 1350 ش؛ ذهبی، محمد، العبر، بیروت، 1405 ق؛ سراج طوسی، عبدالله، اللمع فی التصوف، به كوشش رینولد نیكلسون، لیدن، 1914 م؛ سلمی، محمد، طبقات الصوفیة، به کوشش پدرسون، لیدن، 1960 م؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1365 ش؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به كوشش محمد یوسف نجم، 1402 ق؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، تذكرة الاولیاء، به كوشش محمد استعلامی، تهران، 1346 ش؛ قشیری، عبدالكریم، الرسالة القشیریة، به كوشش معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، بیروت، 1408 ق؛ كلابادی، محمد، التعرف لمذهب اهل التصوف، به كوشش عبدالحلیم محمود، بیروت، 1380 ق؛ معصوم‌علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقائق، به كوشش محمد جعفر محجوب، تهران، 1339-1345 ش؛ هجویری، علی، كشف المحجوب، به كوشش والنتین ژوكوفسكی، لنینگراد، 1926 م؛ یاقوت، بلدان. 

حسین لاشیء