ابوهاشم صوفی

اَبوهاشِمِ صوفی، عثمان بن شریك كوفی، صوفی مشهور قرن 2 ق. اصل او از كوفه بود، ‌اما در شام می‌زیست (خواجه عبدالله، 7). مؤلفانِ شرح احوال نخستین صوفیه او را اولین دانسته‌اند كه در اسلام به عنوان صوفی مشهور شد وخواجه عبدالله انصاری دربارۀ این شهرت می‌نویسد كه «در قدیم طریق تصوف تنگ‌تر بوده است ... كه ایشان در معاملت می‌كوشیدند، نه در بسیاری مقال و سخن» (همانجا؛ نیز نک‍ : جامی، 31). در بعضی از تألیفات قدیم‌تر او را ابوهاشم زاهد نیز خوانده‌اند (ابونعیم، 10 / 225؛ عین القضاة، 23).
ابوهاشم با ابراهیم ادهم و سفیان ثوری معاصر، و از اقران ابوعبدالله ابن ابی جعفر برائی بود (ابونعیم، خواجه عبدالله، همانجاها). او از معاشرت با سلاطین و دولتمردان سخت احتراز داشت. وقتی شریك نخعی قاضی را دید كه از سرای یحیی بن خالد بیرون آمد، گریست و گفت: از علمی كه سود نرساند، به خدا پنامه می‌برم (ابونعیم، همانجا؛ خواجه عبدالله، 9).
سخن ابوهاشم در باب معرفت به خدا و انس با او، حكایت از آن دارد كه زهد او زهدی خشك و عاری از محبت و معرفت نبوده است (نک‍ : ابونعیم، همانجا؛ خطیب، 14 / 397). او تأدیب و تربیت نفس را عامل اصلی در تأدیب و تربیت خانواده و اطرافیان می‌دانست (ابن جوزی، 2 / 306). از سفیان ثوری نقل شده است كه گفت: اگر ابوهاشم صوفی نبود، من دقائق ریا را نمی‌شناختم (سّراج، 22؛ نک‍ : خطیب، جامی، همانجاها). 
در كتب شیعه حدیثی دربارۀ فساد عقیدۀ او نقل شده است (مقدس اردبیلی، 564)، اما از آنجا كه در این حدیث ابداع مذهبی به نام تصوب به او منسوب شده و تصوف به عنوان گریزگاهی برای عقیدۀ فاسد او معرفی گردیده است، متن حدیث قابل تأمل به نظر می‌رسد، برخی از تراجم، به نقل از جامی، به غلط او را بانی نخستین خانقاه معرفی كرده‌اند، در حالی كه جامی بنای نخستین خانقاه را به امیری ترسا در سرزمین شام نسبت می‌دهد (همانجا؛ قس: شیبی، 1 / 290؛ رازی، 112). 
سال وفات او به درستی روشن نیست، اما وی تا اواسط خلافت مهدی عباسی (158- 169 ق) در قید حیات بوده و احتمالاً وفات او چند سال بعد از وفات سفیان ثوری بوده است. برخی سال وفات او را به تفاوت از 150 ق / 767 م تا 162 ق / 799 م نوشته‌اند ( نامۀ ‌دانشوران، 7 / 334؛ حلمی، 84؛ فاخوری، 1 / 248). 

مآخذ

 ابن جوزی، عبدالرحمان، صفة الصفوة، به كوشش محمود فاخوری و محمد رواس قلعه‌جی، بیروت، 1406 ق؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت، 1387 ق / 1967 م؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به كوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1336 ش؛ حلمی، محمد مصطفی، الحیاة الروحیة فی الاسلام، قاهره، 1364 ق / 1945 م؛ ‌خطیب بغدادی، احمد‌، تاریخ بغداد، بیروت، دارالكتاب العربی؛ خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، به كوشش عبدالحی حبیبی، كابل، 1341 ش؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ سراج طوسی، اللمع فی التصوف، به كوشش رنولد نیكلسون، لیدن، 1914 م؛ شیبی، كامل مصطفی، الصلة بین التصوب و التشیع، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ عین القضاة همدانی، شكوی، الغریب، به كوشش عفیف عسیران، تهران، 1962 م؛ فاخوری، حنا و خلیل الجر، تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، 1355 ش؛ مقدسی اردبیلی‌، احمد، حدیقة الشیعة، تهران، انتشارات علمیۀ اسلامیه؛ نامۀ ‌دانشوران، قم، 1379 ق.

حسین لاشیء