ابوالوزیر

اَبوالوَزیر، عمر بن مُطّرِّف بن محمد عبدی (د 188 ق / 804 م)، ادیب، نسب‌شناس و دبیر چند تن از خلفای نخست عباسی. صابی شاید به لحاظ نام یكی از نیاكانش وی را «ابوالوزیر ابن هانی» خوانده است (ص 28)، نسبت عبدی او به رابطۀ ولاء با بنی عبدالقیس اشارت دارد (ابوالفرج، 3 / 46؛ یاقوت، 16 / 72)‌، ‌پدر او مطرف، كاتبی از اهل مرو بود (نك‍ : جهشیـاری، 227) كه در زمان اوقات مهدی عباسی، ولیعهد منصور در ایران (141-144 ق / 758-761 م)، ‌احتمالاً در خراسان به خدمت وی درآمد و به هنگام اقامت مهدی در ری از جانب او عهده‌دار دیوان خراج گردید و در 144 ق در اوانی كه مهدی ری را به قصد بغداد ترك گفت، وفات یافت (نک‍‌ : ‌یاقوت، همانجا).
با درگذشت پدر و انتقال مهدی به بغداد، ابوالوزیر نیز راهی عراق گردید. در بغداد مهدی او را به ادارۀ «دیوان مشرق» گمارد (جهشیاری، همانجا). در زمان خلافت مهدی، ابوایوب سلیمان مكی چند سالی از جانب وزیر ابوعبیدالله معاویة بن یسار‌ (وزارت: 158- ح 163 ق) دیوان اخراج را در دست داشت، ولی خلیفه در 161 ق / 778 م ابوایوب را معزول كرد و ابوالوزیز را بر جای او نشانید (طبری، 8 / 140؛ جهشیاری، 125؛ نز نك‍ : سوردل، 730 / II). با بركناری ابوعبیدالله و به وزارت رسیدن یعقوب بن داوود (163-166 ق)، ابوالوزیر كه با او خویشاوندی سببی داشت، در مقام خود ابقا گردید (طبری، 8 / 162؛ نیز نك‍‌ : سوردل، همانجا). البته این خویشاوندی مانع از آن نبود كه ابوالوزیر، با وجود رابطۀ نزدیك بین وزیر و اسحاق بن فضل هاشمی، این نكته را كه اسحاق خاندان خود را برای خلافت مستحق‌تر از خاندان عباسی می‌داند، به اطلاع خلیفه برساند (طبری، همانجا).
رابطۀ دیرینۀ مهدی با ابوالوزیر و خدمات وی موجب شد تا به هنگام خشم مهدی بر وزیر خود یعقوب و بركناری و زندانی شدن او در 166 ق تزلزلی در منزلت ابوالوزیر به وجود نیابد. هر چند در فاصلۀ سالهای 166-170 ق، به ویژه در خلافت هادی (169-170 ق)، نام ابوالوزیر در رأس «دیوان خرج» دیده نمی‌شود (نك‍ ‌: سوردل، II / 730-731)، ولی به گفتۀ جهشیاری وی از دبیران خاص هادی بوده است (ص 227). 
در 170 ق، چون هارون بر كرسی خلافت نشست ویحیی بن خالد برمكی را به وزارت برگزید، احتمالاًبه دنبال بدگمانیهایی كه از پیش وجود داشت، یوسف بن قاسم را كه عهده‌دار «دیوان الازمه» (ناظر بر دیگر دیوانها) بود، از سمت خود بركنار، و دیوان مزبور را به مدت دو ماه تعطیل كرد. پس از گذشت دو ماه، ادارۀ دیوان الازمه به ابوالوزیر سپرده شد (یاقوت، همانجا؛ نیز نك‍‌ : سوردل، II / 731). 
در 179 ق وزیر برمكی، یحیی بن خالد، ابوالوزیر را بر آن داشت تا كتابی تحریر كند كه خراج جمیع نواحی قلمرو حكومت عباسی، اعم از پرداختهای نقدی و جنسی را شامل شود‌ (جهشیاری، ‌همانجا؛ صابی، 28- 29). ظاهراً ابوالوزیر سمت خود در دیوان الازمه را در طول وزارت یحیی بن خالد دارا بود و با مغضوب شدن برمكیان، در 187 ق نیز همچنان در مقام خود باقی ماند (نك‍ : بیهقی، 194).
ابوالوزیر در 188 ق همراه هارون به سفر حج رفت و در موسم حج درگذشت. هارون خود بر پیكر او نماز گزارد و در ستایش او عبارتی بر زبان آورد كه از افسوسی عمیق توأم با احترام حكایت داشت (نك‍ : جهشیاری، 214). باید گفت تنها مأخذ مورخان در تعیین تاریخ وفات ابوالوزیر، درگذشت او سفر حج به همراهی هارون بوده است و به همین جهت برخی چون یاقوت (16 / 73) در تاریخ وفات او بین 186 و 188 ق تردید كرده‌اند، ولی اشارۀ بیهقی به زنده بودن ابوالوزیر در 187 ق و گزارش مورخان مبنی بر اینكه آخرین سفر حج هارون در 188 ق صورت گرفته است (نك‍ : یعقوبی، 2 / 430)، جایی برای تردید باقی نمی‌گذارد. 
چیره‌دستی ابوالوزیر در هنر دبیری و عفت و امانت او را در نگهداری بیت‌المال ستوده‌اند. دقت و سختگیری او در این امر گاه موجب می‌شود كه وی را به بخل متصف سازند ( نك‍ : ابوالفرج، 3 / 46؛ ابن ندیم، 141).
تنها اثر بر جای مانده از ابوالوزیر كه در عین اختصار بسیار حائز اهمیت است، نوشتۀ او در تعیین میزان خراج نواحی مختلف تحت نفوذ خلافت عباسی است كه نسخۀ كامل آن را جهشیاری در الوزراء‌ (ص 227-235) آورده است. اگر چه به گفتۀ صابی این نوشته در نوع خود نخستین تألیف به شمار می‌رود (ص 28)، ولی ممکن است نخستین تألیف در موضوع خراج به طور عام نباشد، چنانكه به گفتۀ ابن طقطقی، معاویة بی یسار، وزیر مهدی پیش‌تر كتابی در احكام و قواعد خراج تألیف كرده بوده است (ص 246-247). ابن‌ندیم نیز یادآور می‌شود كه حفصویه نخستین بار به تألیف كتابی درخراج دست یازیده است (ص 150). به هر تقدیر ، كتاب ابوالوزیر كهن‌ترین متن بازمانده دربارۀ خراج است كه تاكنون شناخته شده است و برخلاف كتب تفصیلی چون الخراج قاضی ابویوسف (د 182 ق) ‌و الخراج یحیی بن آدم (د 203 ق) كه با فاصله‌ای اندك نوشته شدند، كاملاً جنبۀ كاربردی دیوانی دارد و در آن مسائل فقهی و تاریخی خراج نیامده است. این كتاب مختصر از نظر مطالعۀ نظام خراج ستانی و تقسیمات مالی قلمرو عباسی حائز اهمیت بوده و اطلاعات ارزشمندی نیز دربارۀ بنیۀ اقتصادی و كالاهای تولیدی نواحی مختلف به دست می‌دهد. شایان ذكر است كه ابن خلدون ،نسخه‌ای دیگر از این متن را به طور كامل، ولی بی‌آنكه نامی از ابوالوزیر ببرد، در مقدمۀ العبر‌( 1 / 320-324) آورده است. 
به غیر از اثر یاد شد ، ابن ندیم (ص 141) سه اثر دیگر از ابوالوزیر برشمرده كه عبارتند از: منازل العرب و حدودها و این كانت محلة كل قوم والی این انتقل منها، دربارۀ پراكندگی جغرافیایی قبایل عرب و جابه‌جایی آنها، مفاخرة العرب و مفاخرة (منافرة) ‌القبائل فی النسب، در مفاخرات جاری بین قبایل عرب و رسائل ابی الوزیر (نیز نك‍ : یاقوت، 16 / 72). عنوان اثر اخیر در چاپ فلوگل از الفهرست ابن ندیم (ص 127)، رسائل الی الوزیر ضبط شده و سوردل براساس آن معتقد است كه محتوای این كتاب بدون تردید رساله‌های ابوالوزیر، خطاب به یعقوب بن داوود، وزیر مهدی بوده است (I / 99). 
باید افزود كه ابوالوزیر حدیثی نیز به روایت از مهدی عباسی از پدرانش از پیامبر اكرم (ص) نقل كرده و راوی آن از وی مسلمة بن صلت بوده است (نك‍ : خطیب، 14 / 405؛ برای منابع دیگر حدیث، نك‍‌ : سیوطی، 1 / 4). 

مآخذ

ابن خلدون، العبر؛ ابن طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیة، به كوشش ه‍ . درنبورگ، پاریس، 1894 م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ همو، همان، به كوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، 1871 م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، 1285 ق؛ بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ، به كوشش غنی و فیاض، تهران، 1324 ش؛ جهشیاری، محمد بن عبدوس، الوزراء و الكتاب، قاهره، 1357 ق / 1938 م؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ سیوطی، الجامع الصغیر، قاهره، 1373 ق / 1954 م؛ صابی، هلال بن محسن، رسوم دارالخلافة، به كوشش میخائیل عواد، بغداد، 1383 ق / 1964 م؛ طبری، تاریخ؛ یاقوت، ‌ادبا؛ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، بیروت، 1979 ق / 1960 م؛ نیز:

Sourdel, D., Le vizirat ʿAbbāside, Damas, 1959-1960.

احمد پاكتچی