ابوالوفا خوارزمی

اَبوالْوَفا خوارَزْمی (د 4 رجب 835 ق / 7 مارس 1432 م)، از عرفای سلسلۀ كبرویه كه از او با القابی چون قدوة العرفا (جامی، اشعه، 61)، پیر فرشته (علیشیر نوایی، 185؛ رازی، 3 / 329) و فرشتۀ ‌روی زمین (گازرگاهی، 157) یاد كرده‌اند. 
تاریخ ولادت ابوالوفا روشن نیست. تنها به استناد یكی از رباعیات وی ــ كه در آن خود را مردی 74 سـاله گفتـه است ــ 76 ق / 1359 م را سال تولد او دانسته‌اند (نك‍ : دانشنامه)، ‌اما با توجه به سخنی كه وی اندكی پیش از مرگ خود بر زبان آورده و به 78 سالگی خود اشاره كرده است، تولد او را می‌توان در حدود سال 757 ق حدس زد (نك‍ : خوارزمی، جواهر، چ 1312 ق، 638). 
ابوالوفا سلسلۀ مشایخ خود را در قطعه‌ای كه از او نقل كرده‌اند، از طریق خواجه سعید و ابوالفتوح به چند واسطه از جمله بابا كمال جندی، به نجم‌الدین كبری می‌پیوندد ( همان، چ 1360 ش، 1 / 118؛ نیز نك‍‌ : ابن کربلایی، 2 / 328؛ معصوم علیشاه، 2 / 107). 
ابوالوفا از شاعران معروف زمان خویش نیز بوده است و اشعار و رباعیات او را بسیاری از بر داشته‌اند (خواندمیر، 4 / 8- 9؛ نیز نک‍ : ‌كاشفی،1 / 320). همچنین از استادی او در موسیقی و علوم غریبه نیز سخن گفته‌اند (علیشیرنوایی، همانجا؛ رازی، 1 / 329-330؛ خواندمیر، 4 / 8). 
از شاگردان مشهور ابوالوفا می‌توان به كمال‌الدین حسین خوارزمی، شارح فصوص الحكم ابن‌عربی و مثنوی مولوی اشاره كرد كه تألیف جواهرالاسرار در شرح مثنوی را به اشارت و تشویق استاد خود آغاز نمود (خوارزمی، همان، چ 1360 ش / 1 / 23). مریدان و معتقدان ابوالوفا گفته‌اند كه مقصود جلال‌الدین مولوی از «بوالوفا» در غزلی به مطلع «پیش‌ترآ پیش‌تر، ای بوالوفا ... » (مولوی، 1 / 157) خوارزمی، و به گونه‌ای پیشگویی از ظهور او بوده است (نك‍ : هدایت، 41؛ معصوم علیشاه، 2 / 338) و ظاهراً نخست خود ابوالوفا در بیتی از یك رباعی كه حسین خوارزمی از او نقل كرده (ینبوع، 227)، چنین ادعا كرد است. اما روشن است كه این خطاب در شعر مذكور به شخص خاصی ناظر نیست.
ابوالوفا در خوارزم درگذشت و همانجا مدفون شد (گازرگاهی، همـانجـا؛ خواندمیر، 4 / 9؛ برای تـاریخ دقیق درگذشت وی، نك‍‌ : خوارزمی، همان، چ 1312 ق، 636). 

آثـار

1. دیوان اشعار. بخش اندكی از آن كه تماماً ترجیع‌بند است، بر جای مانده و در كتابخانۀ ملی ملك (شم‍ ‍5306) موجود است. افزون بر این اشعاری نیز به طور پراكنده از وی نقل شده است (نك‍ : خوارزمی، همانجا، جم‍‌ ، نیز شرح، 1 / 94، جم‍‌ ، ینبوغ، همانجا؛ جامی، نفحات، 434). 
2. نثر الجواهر، كه در منابع اخیر به صورت كنزالجواهر ضبط شده است (آقابزرگ، 12 / 150؛ هدایت، همانجا). خوارزمی از این كتاب نام برده و گفته است كه ابوالوفا تا اندك زمانی پیش از مرگ خود همچنان به تصحیح آن مشغول بوده است (جواهر، چ 1312 ق،636-637). به گفتۀ گازرگاهی، ابوالوفا این كتاب را برای پسر یزدان بخش چنگی تألیف كرده بود (ص 157- 158) و بسیاری از رباعیات او در این كتاب موجود بوده است (خوارزمی، شرح، 1 / 121، 122، جواهر، چ 1312 ق، نیز گارزگاهی، همانجاها). 
رسائل دیگری نیز به ابوالوفا نسبت داده‌اند (نك‍‌ : جامی، خواندمیر، همانجاها؛ صفا، 4 / 84؛ نفیسی، 1 / 321). خوارزمی به نامه‌ها و مكاتیب ابوالوفا كه به وی نوشته بوده، اشاره كرده و دو نمونه از آن را نقل كرده است (نك‍‌ : همان، چ 1312 ق، 360-631). 

مآخذ

‌ آقابزرگ، الذریعة؛ ابن كربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان و جنات الجنان، به كوشش جعفر سلطان القرائی، تهران، 1349 ش؛ جامی، عبدالرحمان، اشعة اللمعات، به كوشش احمد ربانی، تهران، 1352 ش؛ همو، نفحات الانس، به كوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1336 ش؛ خوارزمی، حسین، جواهر الاسرار و زواهر الانوار، به كوشش محمد جواد شریعت، اصفهان، 1360 ش؛ همو، همان، لكهنو، 1312 ق؛ همو، شرح فصوص الحكم، به كوشش نجیب مایل هروی، تهران، 1364 ش؛ همو، ینبوع الاسرار، به كوشش مهدی درخشان، تهران، 1360 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، تهران، 1362 ش؛ دانشنامه؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، علی اكبر علمی؛ صفا، ذبیح الله‌، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1366 ش؛ علیشیرنوایی، مجالس النفائس، به كوشش علی اصغر حكمت، تهران، 1363 ش؛ كاشفی، علی، رشحات عین الحیات، به كوشش علی اصغر معینیان، تهران، 1356 ش؛ گازرگاهی، حسین، مجالس العشاق، هند، 1314 ش / 1897 م؛ معصوم علیشاه ، محمد، طرائق الحقائق، به كوشش محمد جعفر محجوب، تهران، 1339-1345 ش؛ مولوی، كلیات شمس، به كوشش بدیع الزمان فروزانفر، تهران، 1336 ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344 ش؛ هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، به كوشش مهرعلی گرگانی، تهران، 1344 ش. 

محمد جواد شمس