ابونصر پارسا

اَبونَصْرْ پارْسا، محمد بن محمد حافظی بخاری (د 865 ق / 1461 م)، از صوفیۀ سلسلۀ نقشبندیه در بلخ. القاب او برهان‌الدین، حافظ‌الدین و نصیرالدین است (جامی، 547؛ كاشفی، رشحات، 1 / 112) 
پدر ابونصر، خواجه محمد پارسای بخارایی (د 822 ق) ‌از اكابر اصحاب و جانشین خواجه بهاءالدین نقشبند (د 791 ق) بود (جامی، 397) كه از وی آثار بسیاری به زبان فارسی برجای مانده است (طاهری، 70-76). گویند كه لقب پارسا را نیز بهاء‌الدین نقشبند به پدر ابونصر داد (نك‍ : غلام سرور، 1 / 559). 
ابونصر با آنكه درعلوم شریعت و رسوم طریقت به پایۀ پدر خود رسیده بود، احوال و قابلیت خود را ظاهر نمی‌كرد (جامی، 401). وی مجالس درس حدیث داشت و مولانا شهاب‌الدین بیرجندی (د 856 یا 857 ق) ‌از او چند كتاب حدیث استماع كرده و اجازۀ روایت گرفته بود (كاشفی، همان، 1 / 302-303). ابونصر در 822 ق پدرش را در سفر حجاز همراهی كرد (همان، 1 / 110) و ظاهراً در همان سفر در مدینۀ منوره با نعمت‌الله ولی كرمانی (د 834 ق) دیدار نمود (معصوم‌علیشاه، 3 / 62). 
در 857 ق میرزا ابوالقاسم بابر، هنگامی كه به قصد تسخیر سمرقند و سركوبی سلطان ابوسعید میرزا از بلخ گذشت، به خدمت ابونصر رسید. ابونصر چون از تصمیم او مطلع شد، او را از جنگ برحذر داشت، اما بابر به نصیحت او گوش نداد (میرخواند، 6 / 789-790). وقتی كه بابر به سمرقند رسید و شهر را محاصره كرد، در بلخ شایع شد كه وی سمرقند را گرفته است. ابونصر گرفت صاحب سمرقند خواجه عبیدالله احرار (د 895 ق) است؛ بی‌اجازه و رضای او سمرقند را نمی‌توان گرفت. بعداً نیز معلوم شد كه این شایعه از روی مصلحت بوده و صحت نداشته است (محمد القاص، 463).
اینكه غلام سرور لاهوری (1 / 577) و مدرس (7 / 283) او را دارای طبع شعر دانسته‌اند، ظاهراً اساس درستی ندارد و بیتی كه به او نسبت داده شده (همـانجاهـا)، از گفته‌هـای پدر اوست (نك‍ : كاشفی، همان، 1 / 112). 
از آثار او رساله‌ای به زبان فارسی در مؤسسۀ شرق‌شناسی تاشكند (شم‍ ‍3848) موجود است (نك‍ : سمنوف، V / 226). معاصران او خواجه احرار (نك‍‌ : ملفوظات، 342-343)، جامی (ص 547) و میرخواند كسانی چون سعدالدین كاشغری و شمس‌الدین محمد كوسوی مصاحبت داشته است (كاشفی، لطائف، 231). به وی كراماتی نیز نسبت داده‌اند كه حاكی از اعتقاد مردم در حق اوست (جامی، 401؛ غلام سرور، 1 / 576-577). 
ابونصر در 865 ق درگذشت و در بلخ مدفون شد (اسفزاری، 1 / 156؛ جامی، همانجا). سید كمال گچكولی بلخی در رثای او قصیده‌ای گفت كه از چند مصراع آن تاریخ فوت ابونصر استخراج می‌شود (علیشیر، 35، 207- 208). قطعۀ دیگری نیز در رثای وی سروده‌اند كه در آن ماده تاریخ «سرّ خدا» مطابق با 865 ق داده شده است (نك‍‌ : كاشفی، رشحات، 1 / 113؛ قس: غلام‌سرور، همانجا). 
بقعۀ او از كاشیهای سبز ساخته شده و نمونۀ زیبای معماری اسلامی است و به گور امیر تیمور در سمرقند می‌ماند. اگرچه رواق آن خراب شده، اما كاشیهای گنبد هنوز به جا مانده است (خلیل، 44- 48؛ پوپ، III / 1136-1137؛ پاپادوپولو، 350).

مآخذ

اسفزاری، معین‌الدین، محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، به كوشش محمدكاظم امام، تهران، 1338 ش؛ جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، به كوشش محمود عابدی، تهران، 1370 ش؛ خلیل، محمد ابراهیم، «خواجه محمد پارسا و پسرش خواجه ابونصر پارسا»، آریانا، كابل، 1323 ش، س 2، شم‍ ‍9؛ طاهری عراقی، احمد، مقدمه بر قدسیۀ پارسای بخارایی، تهران، 1354 ش؛ علیشیر نوایی، مجالس‌النفائس، به كوشش علی‌اصغر حكمت، تهران، 1363 ش؛ غلام‌سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، لكهنو، 1290 ق؛ كاشفی، علی، رشحات عین الحیات، به كوشش علی‌اصغر معینیان، تهران، 1356 ش؛ همو، لطائف الطوائف، به كوشش احمد گلچین معانی، تهران، 1356 ش؛ محمد القاص، سلسلة العارفین و تذكرة الصدیقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ گنج بخش اسلام‌آباد، شم‍ ‍5951؛ مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تهران، 1369 ش؛ معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، به كوشش محمد جعفر محجوب، تهران، 1318 ش؛ ملفوظات خواجه عبیدالله احرار، منسوب به عبدالاول نیشابوری، نسخۀ خطی كتابخانۀ گنج‌بخش اسلام‌آباد، شم‍ ‍(4)5866؛ میرخواند، محمد، تاریخ روضة الصفا، تهران، 1339 ش؛ نیز: 

Papadopoulo, A., L’Art musulman, Paris, 1976; Pope , A. U., A survey of Persian Art, London, 1967; Semenov, A. A., Sobraniye vostochnykn rukopiseĭ Akademii Nauk Uzbekskoĭ SSR, Tashkent, 1960.

عارف نوشاهی