ابونصر قمی

اَبونَصْرِ قُمی، حسن بن علی (د پس از 366 ق / 977 م)، منجم شیعی ایرانی. برخی نام او را نصر بن حسن آورده و به تشیع وی تصریح كرده‌اند (ابن‌طاووس، 127؛ نیز نك‍ ‌: آقا بزرگ، 3 / 8، 20 / 247). وی مدتی درخدمت فخرالدولـۀ دیلمـی (نك‍ : ه‍ د، 1 / 638) ‌به سر می‌برده و زمانی، شهریاری وی را بر پایۀ احكام نجوم پیش‌بینی كرده بوده است (قمی، 8) و اگر بتوان فرض كرد كه این پیش‌بینی پس از درگذشت ركن‌الدوله (366 ق) و به هنگام بروز اختلاف و جنگ میان فرزندان وی، یعنی در دوران نگرانی فخرالدوله از آیندۀ خویش رخ داده است، می‌توان تصور كرد كه ابونصر چند سالی پس از آن نیز زنده بوده است. زودتر (ص 75) احتمال می‌دهد كه وی تا حدود 1000 م ( 390 ق) حیات داشته است. 
مؤلف تاریخ قم از كتابی از ابونصر دربارۀ «تاریخ خلفا و روزگارها و عیدهای ایشان» نام برده و به نقل از كتاب العباسی اثر احمد بن اسماعیل بَجَلی معروف به سمكه (نجاشی، 97)، یكی از حكایات آن را آورده است (نك‍ : قمی، 145-147). گرچه نقل با واسطۀ مطالب كتاب ابونصر قمی از سوی مؤلف تاریخ قم، به ویژه باتوجه به اینكه هر دو مدتی را در دربار فخرالدوله به سر برده‌اند، بحث‌انگیز است، اما به هر حال این نتیجه را به دست می‌دهد كه ابونصر مدتها پیش از آنكه به خدمت فخرالدوله درآید، از شهرت علمی برخوردار بوده است. 

آثـار 

المُدخل الی علم احكام النجوم یا البارع الی احكام النجوم (و الطوالع)، كتابی است به زبان عربی دربارۀ مقدمات احكام نجوم، و چنانكه در نسخۀ خطی پاریس آمده (دوسلان، شم‍ ‍2589)، برای فخرالدوله و برپایۀ نسخۀ كتابخانۀ بادلیان برای شیخ ابوعمرو بن سعید بن مرزبان(؟) نوشته شده است (GAS, VII / 174، حاشیه؛ GAL, I / 253). حاجی خلیفه (2 / 1642) تاریخ تألیف این كتاب را 357 ق آورده است و همۀ معـاصران، آن را تكرار كرده‌اند (نك‍‌ : GAL، نیز GAS، همانجاها؛ استوری، II(1) / 40-41). اما در پایان نسخۀ خطی تبریز (نك‍ : ابونصر، 399)، تاریخ تألیف 345 یزدگردی / 366 ق آمده است كه در صورت درستی روایت تألیف كتاب برای فخرالدوله، درست‌تر به نظر می‌رسد. 
كتاب المدخل 64 فصل دارد و محتویات آن همانند دیگر كتابهای احكـام نجوم ــ البته با اختصـار بیشتر ــ است و ارزش علمی اندكی دارد، اما برخی مطالب آن شایستۀ توجه است. نقل مطالبی دربارۀ «انتهاءات» از زیج شاه ــ كه در دورۀ ساسانیان تألیف شده ــ در فصل دهم ازمقالۀ چهارم، از آن جمله است (نك‍ : همو، 360-364؛ ملی تبریز، 3 / 1261). از این كتاب نسخه‌های بسیاری در دست است، از جمله: نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی تبریز كه در این مقاله مورد استفاده بوده و در 740 ق كتابت شده است (همانجا)؛ نسخۀ كتابخانۀ ملی پاریس با تاریخ كتابت 704 ق (دوسلان، همانجا؛ قس: وایدا، 486)؛ نسخۀ شماره 137(1) بادلیان (GAS, VII / 175) و نسخۀ ‌برلن كه تمامی سرفصلهای آن در فهرست كتابخانۀ برلن آمده است (نك‍ : آلوارت، شم‍ ‍5661).
كتاب المدخل به فارسی نیز ترجمه شده است و نسخه‌ای از این ترجمه كه در تاریخ 806 ق / 1403 م كتابت شده در برلن موجود است (همان، شم‍ ‍5663). آقابزرگ (3 / 8) این نسخه را ناقص دانسته است. افزون بر این، تلخیصی از این كتاب با عنوان مختصر البارع فی الفلك و الطوالع به زبان عربی در دست است ( آلوارت، شم‍ ‍5662) كه سدیو آن را بررسی كرده است (اشتاین اشنایدر، 140).
چنانكه اشاره شد، ابونصر كتابی نیز دربارۀ تاریخ خلفا نوشته بوده است (نك‍ : قمی، 145) كه اكنون در دست نیست.

مآخذ

آقا بزرگ، الذریعة؛ ابن طاووس، علی، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم، 1363 ش؛ ابونصر قمی، حسن، المدخل الی علم احكام النجوم، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی تبریز، شم‍ ‍(2)3463؛ حاجی خلیفه، كشف؛ قمی، حسن، تاریخ قم، ترجمۀ كهن فارسی از حسن بن علی قمی، به كوشش جلال‌الدین تهرانی، تهران، 1361 ش؛ ملی تبریز، خطی؛ نجاشی، احمد، رجال، قم، 1407 ق؛ نیز:

Ahlwardt; De Slane; GAL; GAS; Steinshneider, M., «Über die Mondstationen (Naxatra) und das Buch Arcandam», ZDMG, 1864, vol. XVIII; Storey , C.A., Persian Literature, London, 1972; Suter , H., Die Mathmatiker und Astronomen der Araber und ihre werke, Leipzig, 1900; Vajda, G., Index général des manuscrits arabes musulmans de la Bibliothèque nationale de Paris, Paris, 1953.

یونس كرامتی