ابوالنجم عجلی

اَبوالنَّجْمِ عِجْلی، فضل (مفضّل) بن قدامه، شاعر عصر اموی. دربارۀ تاریخ ولادت و آغاز زندگی وی تنها به این روایت می‌توان استناد كرد كه گفته‌اند وی دراوایل حكومت هشام بن عبدالملك (105-125 ق)،70 سال داشته است (ابوالفرج، 10 / 158؛ عباسی، 1 / 24). دراین صورت باید حدود سال 30 تا 35 ق به دنیا آمده باشد (نك‍ ‍: بلاشر، 617). از تاریخ مرگ او نیز خبری در دست نیست، تنها اربلی سال 114 ق را ذكر كرده (ص 40) كه معلوم نیست در چه مأخذی یافته است. 
ابوالنجم در قبیلۀ بنی عجل كه به داشتن شاعران رجزسرا مشهور بود، پرورش یافت و در زمرۀ نامدارترین و رجزسرایان روزگار خود درآمد. ابن سلام وی را هم طبقۀ اغلب عجلی، عَجاج و رؤیة به عجاج نهاده است ( طبقات فحول، 2 / 737- 738، 745). ابوالنجم ظاهراً در روزگار عبدالملك بن مروان (حك‍ ‌‌‍65- 86 ق) به امویان پیوست و در همین دوران بود كه به رقابت با شاعران هم روزگارش مانند فرزدق برخاست و با شركت در محافل شعری كه در حضور عبدالملك (یا سلیمان بن عبدالملک) برپا می‌شد، شایستگی و نبوغ خود را به اثبات رسانید (نك‍ : همو، طبقات الشعرا، 150؛ ابوالفرج 10 / 153-154؛ عباسی، 1 / 24-25). رقابت وی با عجاج نیز كه در واقع رقابت بین دو قبیلۀ ربیعه و مضر بود، مشهور است.
به روایتی، وی یك بار سوار بر شتر با عجاج روبه‌رو شد و او را به ابن بیت هجا گفت: «هر شاعری را شیطانی است، شیطان تو مادینه و شیطان من نرینه است». عجاج از این هجا چنان بیمناك شد كه بی‌درنگ گریخت (ابوالفرج، 10 / 152-153‌). با این حال، رؤیة بن عجاج وی را سخت گرامی می‌داشت، به گفتۀ ابوعمرو شیبانی، رؤیه در مجالس شعرخوانی ابوالنجم حاضر می‌شد و اشعار او را به خاطر می‌سپرد و آنها را برای دیگران روایت می‌كرد. هموار جوزۀ لامیۀ وی را سرآمد همۀ ‌ارجوزه‌ها (ام الرجز) و خود او را «رَجّاز العرب» خوانده است (نك‍ : همو، 10 / 151-153).
ابوالنجم بین بصره، دمشق و رصافه درآمد و شد بود و با مدیحه‌سرایی روزگار می‌گذارنید (همو، 10 / 160؛ بغدادی، 2 / 401). از ممدوحان او عبدالملك بن مروان، هشام بن عبدالملك، حجاج بن یوسف، حكم بن عبدالمطلب و عبدالملك بن بشر را می‌توان نام برد (ابن قتیبه، 2 / 503؛ ابوالفرج، 1 / 365، 10 / 160؛ ابوعبید بكری، 2 / 924). از میان اینان وی با هشام بن عبدالملك روابط نزدیك‌تری داشته است. ظاهراً بدیهه‌سرایی و شوخ طبعی شاعر سخت مورد توجه هشام قرار گرفته بود و او از این راه توانست اموال بسیاری فرا چنگ آورد. برخی منابع كهن داستانهایی دربارۀ نكته‌گوییهای وی در مجالس هشام نقل كرده‌اند (نك‍ : ابن سلام، طبقات فحول، 2 / 745- 748؛ ابوالفـرج، 10 / 155- 159؛ نیز نك‍ : مرزبانی، 180؛ بغدادی، 1 / 104). با این حال، وی یك بار قصیده‌ای برای هشام خواند و خلیفه به گمان اینكه در یكی از ابیات آن، تعریضی به لوچی چشمان او هست، خشمگین شد و شاعر را از دربار راند. ابوالنجم از آن پس، مدتی را با فقر و درماندگی سپری كرد، اما دیری نپایید كه خلیفه بر سر لطف آمد و با بخشیدن 500 دینار، از او دلجویی كرد (ابن قتیبه، همانجا؛ ابن عبدویه، 1 / 318- 319؛ بغدادی، 2 / 401-402؛ قس: EI2). وی ظاهراً تا آخر عمر در قطعه زمینی در نزدیكی كوفه كه هشام بن عبدالملك به او بخشیده بود، به سر برد (نك‍ : ابن قتیبه، 2 / 502). 
اشعار ابوالنجم را راویانی چون ابوعمرو شیبانی و این سكیت در سدۀ 3 ق گردآوری كرده‌اند و اینك قطعاتی از آنها در آثار ابن سلام (همان، 2 / 747-752)، جاحظ (1 / 278، 300، 2 / 39-40، 309)، ابن قتیبه (1 / 56، 111، 2 / 505-507)، ابن ابی عون (ص 10، 157، 386)، ابن‌عبدربه (1 / 172-174) و ابوالفرج اصفهانی (10 / 150- 160) می‌توان بازیافت. بیشتر این سروده‌ها در قالب رجز است و اغلب به مدح و وصف اختصاص یافته است. وصف شتر، اسب، مار، ملخ و دیگر مظاهر بادیه در اشعار وی جایگاهی خاص دارد. از این رو، بجز اصمعی‌ (ص 16) كه برخی ابیات او را سست و ضعیف خوانده، دیگر منتقدان كهن، اشعار وی را ستوده‌اند و او را در مرتبه‌ای برتر از شاعران هم‌روزگارش نهاده‌اند (ابوالفرج، 10 / 150؛ ابوهلال عكسری، 72، 78، 81). گویند برخی از سروده‌های وی چندان دلاویز بوده كه گاه شاعران بزرگی چون ابونواس را به تقلید از آنها وامی‌داشته است (نك‍ : ابن قتیبه، 2 / 504؛ حاتمی، 25). همچنین بسیاری از ادیبان و لغویان از جمله خلیل بن احمد (ص 219، 272، جم‍‌ )، ابوحاتم سجستانی (ص 123)، ابن سكیت (ص 36، 198، جم‍‌ )، مبرد (1 / 62، 2 / 693)، ابن درید (1 / 25، 28، جم‍‌ )، ‌ابن‌انباری (ص 97، 119، جم‍‌ )، ابوطیب لغوی (1 / 87، 357)‌، ‌ازهری (1 / 77، 121، جم‍‌ ) و ابن فارس (1 / 352، 2 / 43، جم‍‌ ) به اشعار او استناد جسته‌اند، ارجوزۀ لامیۀ وی (حدود 100 بیت) ضمن مجموعۀ الطرائف الادبیة در قاهره (1353 ق / 1937 م) كه به چاپ رسیده است. 

مآخذ

 ابن ابی عون، ابراهیم، التشبیهات، به كوشش محمد عبدالمعید خان، كمبریج / لندن، 1369 ق / 1950 م؛ ابن انباری، محمد، ‌الاضداد، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، كویت، 1960 م؛ ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، حیدرآباد دكن، 1344 ق؛ ابن سكیت، یعقوب، اصلاح المنطق، به كوش احمد محمد شاكر و عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1375 ق / 1956 م؛ ابن سلام جمحی، محمد، طبقات الشعراء، لیدن، 1913 م؛ همو، طبقات فحول الشعراء، به كوشش ابوفهر محمود محمد شاكر، قاهره، 1394 ق / 1974 م؛ ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به كوشش احمد امین و دیگران، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ ابن فارس، احمد، مجمل اللغة، به كوشش هادی حسن حمودی، كویت، 1405 ق / 1985 م؛ ابن قتیبه، عبدالله، الشعر و الشعراء، به كوشش محمد یوسف نجم و احسان عباس، بیروت، 1964 م؛ ابوحاتم سجستانی، سهل، «الاضداد»، همراه ثلاثة كتب فی الاضداد، به كوشش اگوست هافنر، بیروت، 1912 م؛ ابوطیب لغوی، عبدالواحد، الاضداد فی كلام العرب، به كوشش عزت حسن، دمشق، 1382 ق / 1963 م؛ ابوعبید بكری، عبدالله، سمط اللآلی، به كوشش عبدالعزیز میمنی، قاهره، 1354 ق / 1936 م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ ابوهلال عسكری، حسن، الصناعتین، به كوشش علی محمد بجاری و محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ اربلی، عبدالرحمن، خلاصة الذهب المسبوك، به كوشش مكی سید جاسم، بغداد، 1964 م؛ ازهری، محمد، تهذیب اللغة، به كوشش عبدالسلام محمد هارون و محمد علی نجار، قاهره، 1384 ق / 1964 م؛ اصمعی، عبدالملك، فحولة الشعراء، به كوشش چ. توری، ‌بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ بغدادی، عبدالقادر، خزانة الادب، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1979 م؛ بلاشر، رژیس، تاریخ الادب العربی، ترجمۀ ابراهیم كیلانی، دمشق، 1973 م؛ جاحظ، عمرو، الحیوان، به كوشش عبدالسلام هارون، بیروت، 1388 ق / 1969 م؛ حاتمی كاتب، محمد، الرسالة الموضحة، به كوشش محمد یوسف نجم، بیروت، 1385 ق / 1965 م؛ خلیل بن احمد فراهیدی، الجمل فی النحو، به كوشش فخرالدین قباوه، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ عباسی، عبدالرحیم، معاهد التنصیص، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، 1367 ق / 1947 م؛ مبرد، محمد، الكامل، به كوشش محمد احمد دالی، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ مرزبانی، محمد، معجم الشعراء، به كوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، 1379 ق / 1960 م؛ نیز:

EI2.

عنایت‌الله فاتحی‌نژاد