ابومنصور اصفهانی

آثـار

نوشته‌های ابومنصور اصفهانی نه تنها از لحاظ شناخت یك حوزۀ كلامی ـ مذهبی حنبلی در سده‌های 3 تا 5 ق درخور توجه است، بلكه به اعتبار تطبیق آراء اهل حدیث با نظریات عرفانی و تأثیر مشایخ بغداد در تصوف آن ناحیه و نیز به سبب تأثیر آثار او بر بعضی از صوفیان خراسان (قس: خواجه عبدالله، همانجا) درخور بررسی و تأمل می‌نماید. نوشته‌های ابومنصور از لحاظ موضوع بر دو نوع است: یكی آثاری كه مؤلف در آنها صرفاً به مباحث عرفانی و آداب خانقاهی پرداخته است، مانند ادب‌ الملوك و نهج ‌الخاص، دیگر نگارشهایی كه در آنها صبغۀ كلام حنبلی نمایان‌تر و مشهودتر است و آراء مذهب حنبلی به عنوان ظاهر تصوف مورد نظر قرار گرفته است، مانند المناهج و المنهاج.
نسخه‌های آثار موجود او نیز دو گونه است: یكی آثاری كه دارای ترتیب و ابواب منظم است و مؤلف مباحث كلامی و عرفانی را با نظمی علمی و مدرسی فراهم ساخته و در ارائۀ تعریفات مفاهیم و بیان آداب خانقاهی به صورتی روشن و محققانه عمل كرده است، مانند ادب‌الملوك، شرح الاذكار و نهج الخاص. گونۀ دیگر رساله‌هایی است كه از تدوین و تبویبی منظم و مدرسی برخوردار نیست و به وصایا و خطابه‌ها و امالی و یادداشت‌ گونه‌ها مانندگی دارد، مانند المسائل المحدثة الواقعة فی عصرنا و شرح ابیات. نسخه‌های آثار او نیز بسیار نادر و كمیاب است و از برخی تألیفات وی تاكنون نسخه‌ای شناسایی نشده است، از این جمله است كتاب السماع كه خود در باب سماع كتاب «ادب‌الملوك» (ص 73) به آن ارجاع داده است، یا كتاب غربت او كه خواجه عبدالله انصاری (همانجا) از آن یاد كرده، یا قصیده و كتاب او در باب «مرقعه» كه ذهبی (تاریخ، 11 / 182) و هجویری (ص 62-63) به آنها اشاره كرده‌اند. به هر حال بیشتر آثار وی در یك مجموعۀ خطی ــ كه به خط نسخ كهن در سده‌های 7 و 8 ق كتابت شده و به شمارۀ 78 در كتابخانۀ خانقاه احمدی شیراز محفوظ است ــ شناخته شده است (نك‍ : افشار، 251؛ مركزی، میكروفیلمها، 1 / 741- 742؛ نیز نك‍ : مایر، 60-106) و برخی از آنها براساس همین مجموعه به چاپ رسیده و پاره‌ای دیگر تاكنون طبع نشده است.

الف ـ چاپی

1. الاختیارات، منتخبی است از وصایای ابومنصور به اصحاب و مریدانش. این رساله كه برخی از معاصران آن را به نام رسالة فی الشره و الحرص نامیده‌اند (نك‍ : مركزی، همانجا)، به كوشش نصرالله پورجوادی در تهران، مجلۀ معارف (1370 ش، شم‍ ‍2) به چاپ رسیده است.
2. ادب الملوك، تألیفی است در 27 باب و مفصل‌تر از دیگر نوشته‌های ابومنصور. مؤلف كوشیده است كه سازگاری و انطباق احوال و آداب و اخلاق صوفیه را با سنت نبوی و اصول شریعت اثبات نماید و اختلافاتی را كه از این لحاظ و بر اثر ناآشنایی مردم ظاهر شده بود، برطرف سازد (نك‍ : ص 7). مؤلف در این اثر، ظاهر و باطن رسوم صوفیه را نشان داده و همچنان كه خود می‌گوید (ص 75)، به اشارات و دقایق ملوكیه (صوفیه) نپرداخته است. در انتساب این اثر به ابومنصور برخی از معاصران تردید كرده و یا مؤلف آن را نشناخته‌اند (نك‍ : مایر، 86-91؛ افشار، 254). پورجوادی باب سماع آن را به نام ابومنصور در تهران، مجلۀ معارف (1367 ش، شم‍ ‍3) منتشر كرده است. نقد داخلی ادب‌الملوك و نیز سنجش آن با دیگر آثار مسلم ابومنصور نسبت آن را به او از هرگونه شك و تردید به دور می‌دارد، زیرا اغلب ابواب آن با بخشهای آثار دیگر او، همچون حقائق الآداب و شرح اربعین حدیثاً فی التصوف شباهت تمام دارد. برخی از سخنان ابومنصور دربارۀ معرفت و عصمت انبیا نیز كه خواجه عبدالله انصاری بدانها اشاره كرده است (ص 537، 543)، در «ادب الملوك» (ص 16، 39) دیده می‌شود. ساختار زبانی و اسلوب نگارش آن با دیگر آثار ابومنصور همسان است و برخی از عبارات، مضامین و مثالها نیز در «ادب الملوك» و دیگر آثار او مشترك است (از جمله نك‍ : «ادب»، 57، قس: «نهج الخاص»، 148). به كار بردن اصطلاح «ملوكیه» به معنای «صوفیه» كه در «ادب‌الملوك» (ص 7) توضیح و توجیه شده است، در برخی از آثار ابومنصور نیز دیده می‌شود (از جمله نك‍ : «الاختیارات»، 13). اسامی و سخنان مشایخی كه در دیگر آثار او آمده است، در «ادب الملوك» نیز مشاهده می‌شود، جز اینكه مؤلف در این كتاب (ص 45، 76) به اقوال علی (ع) و جعفر صادق (ع) توجه داده، درحالی‌كه نقل اقوال ائمۀ اهل بیت (ع) در دیگر نگارشهای موجود او دیده نمی‌شود. با اینهمه، كاتب نسخه كه در كتابت آثار دیگر ابومنصور غالباً به نام و نشان وی اشاره دارد، در ادب‌الملوك ــ نه در صدر و نه در ترقیمۀ آن ــ نام او را نیاورده است و از اینجا چنین برمی‌آید كه كاتب نیز نام و نشان مؤلف ادب‌الملوك را نمی‌شناخته است.
3. حقائق الآداب، رساله‌ای است در آداب صوفیه چون صحبت، مرقعه، پوشیدن صوف و غیره. این رساله را به نامهای مسائل فی التصوف و آداب المتصوفة نیز نامیده‌اند (نك‍ : مایر، 81؛ پورجوادی، «مقدمه»، 101)، در حالی كه در نسخۀ كامل آن از سدۀ 8 ق نام آن مشخص شده است (نك‍ : مركزی، خطی، 8 / 20-21). نسخه‌ای دیگر از آن ــ كه از آغاز افتادگی دارد ــ در مجموعۀ كتابخانۀ خانقاه احمدی (شم‍ ‍78، ص 106-110) موجود است. این اثر در مجلۀ معارف (دورۀ 9، شم‍ ‍3) با عنوان آداب المتصوفة و حقائقها و اشاراتها به چاپ رسیده است.
4. ذكر معانی التصوف، قصیده‌ای است در 29 بیت، متضمن آداب، رسوم و حقایق تصوف، براساس حروف معجم كه مؤلف یا كاتب آن را «قصیده» خوانده است (نك‍ : ص 50) و ظاهراً اثری كه ذهبی (تاریخ، همانجا) به این نام به ابومنصور نسبت می‌دهد، همین قصیده است. این قصیده به كوشش نصرالله پورجوادی در مجلۀ معارف (دورۀ 6، شم‍ ‍3) به چاپ رسیده است.
5. شرح اربعین حدیثاً فی التصوف، رساله‌ای است كه ابومنصور در آن اخلاق و آداب صوفیه را در 40 باب براساس 40 حدیث نبوی توضیح و توجیه كرده است. این اثر را خواجه عبدالله انصاری (ص 536) دیده بوده و از آن به صورت اربعین صوفیان یاد كرده است. این رساله با عنوان «احادیث الاربعین المحفوظة علی المتحققین من المتصوفة و العارفین» در مجلۀ مقالات و بررسیها (تهران، 1370 ش، دفتر 51-52) به چاپ رسیده است.
6. المسائل المحدثة الواقعة فی عصرنا. این رساله به كوشش نصرالله پورجوادی در مجلۀ معارف (دورۀ 6، شم‍ ‍3) منتشر شده است.
7. المناهج بشاهد السنة و نهج المتصوفة، تألیفی است متضمن آراء اهل ظاهر و اصحاب حدیث و جمع آن با تصوف. این رساله را نباید با رسالۀ دیگر او كه نامی همسان با آن دارد (نك‍ : شم‍ ‍8)، یكی دانست (نیز نك‍ : مایر، 77-81). این رساله به كوشش نصرالله پورجوادی در مجلۀ معارف (دورۀ 7، شم‍ ‍3) منتشر شده است.
8. المنهاج بشاهد السنة و نهج المتصوفة، رساله‌ای است به لحاظ مفهوم همانند رسالۀ پیشین و به اعتبار ساختار احتمالاً جدای از آن. ممكن است كه این رساله در اصل با المسائل المحدثة و المنهاج یك اثر واحد بوده و كاتب آن را به صورت جدا از هم و پراكنده كتابت كرده باشد. این رساله همراه با مسائل المحدثة به كوشش نصرالله پورجوادی در مجلۀ معارف (دورۀ 7، شم‍ ‍3) چاپ شده است.
9. نهج الخاص، رساله‌ای است منظم و با ترتیب در مقامات و منازل صوفیه كه در سدۀ 5 ق شهرت داشته و مورد توجه و اقتباس خواجه عبدالله انصـاری قرار گرفته است (نك‍ : خواجه عبدالله، همانجا). این راسله نخست به اهتمام دبوركی در قاهره (1962 م) در یادنامۀ طه حسین براساس نسخۀ موجود در كتابخانۀ احمد ثالث (شم‍ ‍1416) چاپ شده و سپس همان چاپ به كوشش نصرالله پورجوادی با نسخۀ موجود در مجموعۀ كتابخانۀ خانقاه احمدی شیراز مقابله و در مجلۀ تحقیقات اسلامی (س 3، شم‍ ‍1-2) منتشر شده است.

ب ـ خطی

1. شرح ابیات لابی عبدالله المرشدی، گزارشی است برپایۀ حدیث و استنباطهای عرفانی از 5 بیت مشهور منصور حلاج كه با این بیت شروع می‌شود: أانت ام انا هذا الهَین فی الهَین / حاشاك حاشاك من اثبات اثنتین (نك‍ : مایر، 75-76). این رساله دیباچه ندارد و ممكن است كه از یادداشتهایی باشد كه ابومنصور به خواهش اخوان خود نوشته است. از آنجا كه شارح در متن گزارش خود (نك‍ : ص 189) ابیات مذكور را به صراحت از عارفی ناشناخته ــ ابوعبدالله المرشدی ــ می‌داند، برمی‌آید كه او ابیات مذكور را از حلاج نمی‌دانسته است. شارح، نخست به اختصار هر بیت را شرح كرده و یادآور شده است كه مفهوم آنها صحیح است، اما اشارات و تعبیرات آنها نادرست و نابجاست (نك‍ : ص 187- 189). به همین سبب او بار دیگر به استناد به نص كلام‌الله و اخبار نبوی گزارشی مفصل‌تر از شرح قبل به آن الحاق می‌كند و با قصیده‌ای به پاسخ آنها می‌پردازد. از این رساله یك نسخه در مجموعۀ كتابخانۀ خانقاه احمدی (شم‍ ‍78، ص 184-192) موجود است.
2. شرح الاذكار، رساله‌ای است كه دارای ابواب منظم است و براساس حدیث «الاسلام بنی علی خمس: شهادة ان لااله الا الله و ان محمد رسول الله و اقام الصلاة و ایتاءالزكاة و صوم رمضان و حج البیت من استطاع الیه سبیلا»، ذكر را در جمیع اعمال عبادی مؤمنان تعلیل و تبیین می‌كند و در پی آن به توجیه ذكر از لحاظ عرفانی و ضرورت آن برای محبان می‌پردازد. از این رساله یك نسخه در مجموعۀ مذكور (ص 165-184) موجود است.
بجز آثار یاد شده، معاصران رساله‌ای با عنوان الروضة نیز به ابومنصور اصفهانی منسوب داشته‌اند (نك‍ : افشار، 254؛ مركزی، میكروفیلمها، 1 / 742) كه ظاهراً این انتساب اساسی ندارد و كتاب الروضة اثری است از ابوسعید حسن بن علی واعظ كه به نام ریاض الانس نیز شهرت دارد (نك‍ : مایر، 61). 

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن تیمیه، تقی‌الدین، مجموعة الرسائل و المسائل، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، صفة الصفوة، به كوشش محمود فاخوری، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1350 ق؛ ابن‌قیم جوزیه، محمد، اجتماع الجیوش الاسلامیة، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ ابومنصور اصفهانی، معمر، «احادیث الاربعین ... »، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، مقالات و بررسیها، تهران، 1370-1371 ش؛ همو، «الاختیارات ... »، به كوشش نصرالله پورجوادی، معارف، تهران، 1370 ش، شم‍ ‍2؛ همو، «ادب الملوك»، نسخۀ خطی كتابخانۀ خانقاه احمدی شیراز، مجموعۀ شم‍ 78؛ همو، «ذكر معانی التصوف» به كوشش نصرالله پورجوادی، معارف، تهران، 1368 ش، شم‍ ‍3؛ همو، «شرح ابیات لابی عبدالله المرشدی»، «شرح الاذكار»، نسخۀ خطی كتابخانۀ خانقاه احمدی شیراز، همان مجموعه؛ همو، «المسائل المحدثة الواقعة فی عصرنا»، به كوشش نصرالله پورجوادی، معارف، تهران، 1368 ش، شم‍ ‍3؛ همو، «المناهج بشاهد السنة»، به كوشش نصرالله پورجوادی، معارف، تهران، 1369 ش، شم‍ ‍3؛ همو، «المنهاج»، به كوشش نصرالله پورجوادی، معارف، تهران، 1368 ش؛ شم‍ ‍3؛ همو، «نهج الخاص»، به كوشش نصرالله پورجوادی، تحقیقات اسلامی، تهران، 1367 ش، س 3، شم‍ ‍1-2؛ همو، «الوصیة»، به كوشش نصرالله پورجوادی، معارف، تهران، 1368 ش، شم‍ ‍3‍؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت، 1387 ق / 1967 م؛ افشار، ایرج، «چند نسخۀ خطی در شیراز»، یغما، تهران، 1363 ش، س 18، شم‍ ‍5؛ پورجوادی، نصرالله، «ابومنصور اصفهانی»، معارف، تهران، 1368 ش، شم‍ ‍1-2؛ همو، مقدمه بـر «نهج الخـاص» (نك‍ : هم‍ ، ابومنصور اصفهانی)؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به كوشش محمود عابدی، تهران، 1370 ش؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1350 ق؛ خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیة، به كوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1362 ش؛ دبوركی، سروژ، مقدمه بر نهج الخاص ابومنصور اصفهانی، قاهره، 1962 م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ همو، تذكرة الحفاظ، بیروت، 1377 ق / 1958 م؛ همو، دول‌الاسلام، حیدرآباد دكن، 1364 ق؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ همو، العبر، به كوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، لكهنو، 1290 ق؛ قرآن مجید؛ مافروخی، مفضل، محاسن اصفهان، به كوشش جلال‌الدین تهرانی، تهران، مطبعۀ مجلس؛ مركزی، خطی؛ مركزی، میكروفیلمها؛ معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقائق، به كوشش محمد جعفر محجوب، تهران، 1318 ش؛ هجویری، علی، كشف المحجوب، به كوشش و. ژوكوفسكی، تهران، 1399 ق / 1979 م؛ یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، بیروت، 1390 ق / 1970 م؛ نیز:

Meier, F., «Ein wichtiger Handschriftenfund zur Sufik», Oriens, Leiden, 1969, vol.XX.

نجیب مایل هروی