ابومعشر طبری

اَبومَعْشَرِ طَبَری، عبدالكریم بن عبدالصمد بن محمد بن علی قطّان شافعی (د 478 ق / 1085 م)، مقری ایرانی تبار ساكن مكه. در آثار مؤلفان تا اواسط سدۀ 8 ق چنانكه باید، شرحی از زندگی وی داده نشده است. تنها می‌دانیم كه وی سفرهایی به نقاط مختلف عراق، شام، مصر و حجاز داشته و از شیوخ آن سرزمینها دانش آموخته است. وی قرائت را از استادانی مانند ابوالقاسم زیدی، ابوعبدالله كارزینی، احمد بن سعید ابن نفیس، اسماعیل بن راشد حدّاد، حسین بن محمد اصفهانی و عبدالرحمن بن حسن رازی فراگرفت (نك‍ : ذهبی، 1 / 351؛ ابن‌جرزی، غایة، 1 / 401) و اجازۀ روایت بسیاری قرائات را از ابوعلی اهوازی دریافت كرد (همانجا).
ابومعشر در مكه به تدریس قرائت پرداخت و مدتها طالبان، از نقاط مختلف جهت فراگیری نزد او می‌آمدند. در این میان وی شاگردانی تربیت كرد كه برخی چون حسن بن خلف بن بلیمه خود از علمای قرائتند (برای فهرستی از آنان، نك‍ : همانجا؛ نیز: قاضی عیاض، 147، 183). ابومعشر در سفرهایش، علاوه بر قرائت به استماع حدیث نیز می‌پرداخته و در مكه علاوه بر اقراء به تدریس علم حدیث هم اشتغال داشته است (نك‍ : اسنوی، 2 / 165- 166). در بین استادان وی در حدیث نام قاضی ابوالطیب طبری، ابوعبدالله ابن نظیف، عبدالله بن یوسف تنیسی و ابونعمان تراب بن عمر دیده می‌شود (ذهبی، 1 / 351-352؛ نیز نك‍ : ابن حجر، 4 / 50). در شمار كسانی كه از او حدیث شنیده‌اند، نیز می‌توان ابوبكر محمد بن عبدالباقی، ابراهیم بن احمد صیمری، ابونصر احمد بن عمر غازی، محمد بن مسبح فضّی و حسن بن عمر طبری را نام برد (ذهبی، همانجا).
ابومعشر، مسند احمد بن حنبل و تفسیر روایی نقاش را از طریق ابوالقاسم زیدی و تفسیر ثعلبی را با عنوان الكشف و البیان ــ چنانكه گفته شده ــ از شخص مؤلف روایت كرده است (نك‍ : سبكی، 5 / 152). همچنین اسنوی (2 / 165) به آگاهی وی بر فقه اشاره كرده است. به هر روی آنچه نام ابومعشر را مشهور ساخته، آثار وی در علم قرائت است. او در اثر مهمش التخلیص، 8 قرائت را در نظر داشته است، اما در كتاب دیگرش الجامع با حذف قرائت یعقوب، تنها به 7 قرائت مشهور پرداخته است. وی به قرائات شاذ هم نظر داشته و در این باب كتابی نوشته بوده است. نام ابومعشر به سرعت، حتی به مغرب اسلامی راه یافت و در طول قرون می‌توان نشانه‌های رواج روایات و آثار او را در اسانید مشرق و مغرب یافت (نك‍ : ابن‌عطیه، 120؛ ابن‌خیر، 29-30؛ رافعی، 2 / 135، 283، 3 / 42؛ رعینی، 11؛ وادی آشی، 184؛ ابن ابی الرضا، 165؛ ابن غازی، 37؛ رودانی، 151، 213).
تنها اثر چاپ شدۀ ابومعشر الاحادیث السبعة المرویة عن ابی حنیفة، یك جزء مشتمل بر چند حدیث از صحابه، به روایت ابوحنیفه است كه كتانی اسانید آن را ضعیف و غیرقابل اعتماد دانسته است (ص 88، 97). به گفتۀ زركلی (4 / 52) این كتاب به چاپ رسیده است.
از آثار خطی اوست: 1. التلخیص، در قرائات هشتگانه كه مؤلف پس از ذكر طرق و اسانید خود، به برخی كلیات علم قرائت پرداخته و سپس اختلاف و اتفاق قراء هشتگانه را در سراسر قرآن بیان داشته است. ابن جرزی در النشر از این اثر سودجسته و طرق روایی خود را به آن ذكر می‌كند (1 / 77- 78). از این اثر نسخه‌ای در برلین ( آلوارت، شم‍ 653) موجود است؛ 2. الجامع فی القرائات یا سوق العروس، كه در آن حدود 550‘1 طریق روایت از قراء هفتگانه ثبت شده و از نظر جمع كردن طرق مختلف قرائات كم‌نظیر است (نك‍ : ابن جرزی، همان، 1 / 35). از این كتاب نسخه‌هایی در كتابخانه‌های برلین ( آلوارت، شم‍ 593) و مكرم مصر ( فهرس مكتبة، 30) و غیر آن موجود است (نك‍ : پرتسل، GAL, I / 518; 45؛ الفهرس الشامل، 1 / 91)؛ 3. عیون المسائل، در تفسیر، نسخه‌ای كهن از آن كه در 574 ق كتابت شده، در دارالكتب مصر موجود است (خدیویه، 1 / 183)؛ 4. مختصر فی افراد قراءات الامام ابی عمرو ابن‌العلاء، كه نسخۀ 25 برگی آن در كتابخانۀ چستربیتی ( آربری، شم‍ ‍3925(2)) یافت می‌شود.
از ابومعشر كتب دیگری نیز برشمرده‌اند كه در حال حاضر نسخه‌ای از آنها در دست نیست، از آن جمله‌اند: الدرر، در تفسیر، الرشاد فی شرح القراءات الشاذة، طبقات القراء و كتاب العدد (سبكی، همانجا؛ فاسی، 5 / 475؛ ابن جزری، غایة، همانجا).

مآخذ

 ابن ‌ابی ‌الرضا، محمد بن حسن، «الاجازة الكبیرة»، همراه بحارالانوار مجلسی، بیروت، 1403 ق / 1983 م، ج 104؛ ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛ همو، النشر فی القراءات العشر، به كوشش علی محمد ضباع، قاهره، كتابخانۀ مصطفی محمد؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، 1329-1331 ق؛ ابن خیر اشبیلی، محمد، فهرسة، به كوشش فرانسیسكو كودرا، بغداد، 1963 م؛ ابن عطیه، عبدالحق، فهرس، به كوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، 1983 م؛ ابن غازی، محمد، فهرس، به كوشش محمد زاهی، دارالبیضاء، 1399 ق / 1979 م؛ اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، طبقات الشافعیة، به كوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1391 ق / 1971 م؛ خدیویه، فهرست؛ ذهبی، محمد بن احمد، معرفة القراء الكبار، به كوشش محمد سید جادالحق، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛ رافعی، عبدالكریم بن محمد، التدوین، به كوشش عزیزالله عطاردی، بیروت، 1408 ق / 1987 م؛ رعینی، علی بن محمد، برنامج، به كوشش ابراهیم شبوح، دمشق، 1381 ق / 1962 م؛ رودانی، محمد بن سلیمان، صلة الخلف، به كوشش محمد حجی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ زركلی، اعلام؛ سبكی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الكبری، به كوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1386 ق / 1967 م؛ فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، به كوشش فؤاد سید، قاهره، 1405 ق / 1985 م؛ الفهرس الشامل، علوم قرآنی (قرائات)، عمان، 1987 م؛ فهرس مكتبة مكرم، قاهره، 1351 ق / 1933 م؛ قاضی عیاض، الغنیة، به كوشش ماهر زهیر جرّار، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ كتانی، محمد بن جعفر، الرسالة المستطرفة، استانبول، 1986 م؛ وادی آشی، محمد بن جابر، برنامج، به كوشش محمد محفوظ، بیروت، 1982 م؛ نیز:

Ahlward; Arberry; GAL; Pretzl, O., «Die Wissenschaft der Koranlesung», Islamica, Leipzig, 1934, vol. VI.

فرامرز حاج‌منوچهری