ابوالمعالی لاهوری

اَبوالْمَعالی لاهوری، خیرالدین بن رحمت‌الله (960-1024 ق / 1553-1615 م)، عارف طریقۀ قادریه و مؤلف آثار فارسی در هند و پاكستان. نیاكان او كه از سادات كرمان بودند، در اوایل قرن 10 ق / 16 م، به پنجاب رفتند و در آنجا ساكن شدند (غلام سرور، 1 / 149؛ ظهورالدین، 24-25). ابوالمعالی در شیرگره (پنجاب) زاده شد (همو، 24). عموی او شیخ داوود كرمانی از عارفان نامدار طریقۀ قادریه بود (نك‍ : بداونی، 3 / 28 به بعد). ابوالمعالی داماد و مرید شیخ داوود بود و پس از وفات وی جانشین او شد (همو، 3 / 30؛ كشمیری، 27). در 1011 ق كه ابوالمعالی به لاهور رفت، شمار بسیاری به حلقۀ مریدان او درآمدند (غلام سرور، همانجا؛ ظهورالدین، 26). دانشمندان و بزرگانی همچون عبدالحق محدّث دهلوی، عبدالقادر بداونی و ملك‌الشعراء فیضی، ابوالمعالی را بزرگ و محترم می‌داشتند و میان او و آنان مكاتبات دوستانه برقرار بود (بداونی، 3 / 104-105؛ ظهورالدین، 28، 34-35). عبدالحق دهلوی برای دیدار او از دهلی به لاهور شتافت و به اشارۀ همو شرح مشكوة‌ المصابیح را به پایان برد (دهلوی، 381 به بعد). ابوالمعالی در 1024 ق در لاهور وفات یافت (ظهورالدین، 26؛ غلام سرور، 1 / 150؛ قس: كشمیری، 28). آرامگاه او در لاهور زیارتگاه مردم است (غلام سرور، همانجا).

آثـار

1. تحفة القادریة، در مناقب و كرامات شیخ عبدالقادر گیلانی، در 1310 ق در سیالكوت (پاكستان) به چاپ رسیده و به اردو نیز ترجمه و طبع شده است. مؤلف، گزیده‌ای نیز از آن به نام فواید غریب فراهم كرده بود (اختر راهی، 206؛ منزوی، 11 / 886-887؛ استوری، I(2) / 978)؛ 2. حلیۀ سید عالم (ص)، كه غلام سرور از آن به عنوان یكی از آثار عمدۀ ابوالمعالی نام برده است (همانجا). 3. زعفران زار، مجموعه‌ای است در 4 «چمن»، در نقل روایات مربوط به اخلاق و اقوال و مطایبات رسول اكرم (ص). ترجمۀ اردوی آن در لاهور چاپ شده است. 4. شوقیه، در بیان كیفیت مناجات و احوالِ شوق و بی‌قراری صوفیانه. نسخه‌های خطی آن در گنجینۀ شیرانی، دانشگاه پنجاب لاهور و دیوان هند لندن موجود است (بشرحسین، 2 / 235؛ اته، شم‍ ‍1924(10)؛ ظهورالدین، 39-40؛ منزوی، 3 / 1672-1673). 5. گلدستۀ باغ ارم، در نصایح و نكاتی از رسول اكرم (ص) و اولیاءالله و حكما، در 4 «طراز». ترجمۀ اردوی آن در لاهور چاپ شده است. 6. مونس جان، مجموعۀ رسایل و حكایات و لطیفه‌های پندآمیز و شرح حال برخی از شعرای پارسی‌گو. ترجمۀ اردوی آن نیز در لاهور چاپ شده است. 7. هشت محفل، ملفوظات ابوالمعالی است در نصایح و ارشادات سلوك كه پسر او سید محمد‌باقر گرد آورده است. متن این كتاب با ترجمۀ اردو به كوشش ظهورالدین احمد، در 1400 ق در لاهور چاپ شده است.
ابوالمعالی شعر نیز می‌سروده و در شاعری «غربتی» تخلّص داشته است. نسخه‌هایی از دیوان او در گنجینۀ آذر دانشگاه پنجاب لاهور موجود است (عباسی، 336؛ ظهورالدین، 49-55).

مآخذ

اختر راهی، ترجمه‌های متون به زبانهای پاكستانی، اسلام‌آباد، 1365 ش؛ بدوانی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، به كوشش مولوی احمد علی، كلكته، 1869 م؛ بشیر حسین، محمد، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، 1969 م؛ دهلوی، عبدالحق، المكاتیب و الرسائل الی ارباب الكمال و الفضائل، دهلی، 1332 ق؛ ظهورالدین، احمد، پاكستان مین فارسی ادب، لاهور، 1974 م؛ عباسی نوشاهی، خضر، فهرست نسخه‌های خطی فارسی كتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور، اسلام‌آباد، 1365 ش؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، لكهنو، 1873 م؛ كشمیری همدانی، محمد صادق، طبقات شاهجهانی، به كوشش محمد اسلم خان، دهلی، 1993 م؛ منزوی، خطی مشترك؛ نیز:

Ethé, H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.

عارف نوشاهی