ابومطیع بلخی

اَبومُطیعِ بَلْخی، حَكَم بن عبدالله (د 199 ق / 815 م)، فقیه، محدث، قاضی ایرانی و از شاگردان ابوحنیفه. در منابع به سال ولادت و زندگی او اشاره‌ای نشده، ولی از روایت سن او به هنگام مرگ، می‌توان تولد او را در حدود 115 ق تخمین زد (نك‍ : خطیب، 8 / 223). وی از موالی قریش بود (ابن‌ابی‌حاتم، 1(2) / 121). در سفرهای علمی خود، از جمله چندین سفری كه به بغداد داشته، از ابوحنیفه، سفیان ثوری، مالك بن انس، ابن جریح و بسیاری دیگر دانش آموخته و احمد بن منیع، هشام بن عبیدالله رازی، سلمة بن بشیر نیشابوری، علی بن هاشم بن مرزوق و برخی دیگر از او روایت كرده‌اند (همانجا؛ ابن حبان، 1 / 250؛ دارقطنی، 182؛ خطیب، همانجا).
ابومطیع در موطن خود بلخ مدت 16 سال به قضا پرداخت و سرانجام در همانجا وفات یافت (همانجا). به تصریح منابع، وی بر اعتقاد مرجئه بود (نك‍ : ابن‌سعد، 7 / 347؛ ابن‌حبان، همانجا؛ جورقانی، 1 / 21)، چنانكه بهشت و دوزخ را مانند سایر مخلوقات فناپذیر و غیرابدی می‌دانست (عقیلی، 1 / 256) و همین گونه عقاید سبب شد كه اصحاب حدیث او را مورد حمله قرار دهند. از جمله كسانی چون احمد بن حنبل، یحیی بن معین، بخاری و نسائی او را تضعیف كرده‌اند (نك‍ : نسائی، 251؛ عقیلی، 1 / 256-257؛ ابن‌عدی، 2 / 631) و حتی كسانی چون ابن ‌قیسرانی (ص 59) و جورقانی (همانجا) او را به «وضع حدیث» متهم ساخته‌اند. ابومطیع همچون استادش ابوحنیفه در فقه به رأی گرایش داشت (نك‍ : خطیب، همانجا).
در پاره‌ای از منابع وی را گردآورندۀ كتاب الفقه الاكبر منتسب به ابوحنیفه دانسته‌اند (نك‍ : ذهبی، 1 / 258؛ ابن ابی‌الوفاء، 2 / 265؛ حاجی‌خلیفه، 2 / 1287؛ برای توضیح بیشتر، نك‍ : ﻫ د، ابوحنیفه). همچنین كتابی با عنوان الفقه الابسط مشتمل بر پاسخهای ابوحنیفه به شاگردش ابومطیع بلخی در قاهره (1368 ق / 1949 م) به چاپ رسیده كه به احتمالی می‌تواند نسخه‌ای ناقص از همان الفقه الاكبر باشد (نك‍ : GAS, I / 414).

مآخذ

 ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن، 1371 ق / 1952 م؛ ابن ابی الوفاء، عبدالقادر بن محمد، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دكن، 1332 ق؛ ابن حبان، محمد، كتاب المجروحین، به كوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، 1396 ق؛ ابن سعد، محمد، الطبقات‌ الكبری، بیروت، دارصادر؛ ابن عدی، عبدالله، الكامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ ابن قیسرانی، محمد بن طاهر، تذكرة الموضوعات، قاهره، 1401 ق / 1981 م؛ جورقانی، حسین بن ابراهیم، الاباطیل و المناكیر، بنارس، 1403 ق / 1983 م؛ حاجی خلیفه، كشف؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ دارقطنی، علی بن عمر، الضعفاء و المتروكون، به كوشش موفق بن عبدالله بن عبدالقادر، ریاض، 1404 ق / 1984 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، العبر، به كوشش محمد سعید زغلول، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ عقیلی، محمد بن عمر، الضعفاء الكبیر، به كوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ نسائی، احمد بن شعیب، «الضعفاء و المتروكون»، المجموع فی الضعفاء و المتروكین، به كوشش عبدالعزیز عزالدین، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ نیز:

GAS.

محمدجواد حجتی كرمانی