ابوالکرم شهرزوری

اَبوالْكَرَمِ شَهْرْزوری، مبارك بن حسن بن احمد (17 ربیع‌الثانی 462-22 ذیحجۀ 550 ق / 2 فوریۀ 1070-16 ژانویۀ 1165 م)، مقری و محدث شهرزوری ساكن بغداد. وی در بغداد به فراگیری قرائت و حدیث پرداخت و از استادانی چون ابن‌سوار، عبدالسید بن عتاب، رزق‌الله بن عبدالوهاب تمیمی، ثابت بن بندار و ابوسعید احمد اكفانی قرائت آموخت. سفری نیز به دمشق نمود و در آنجا نزد گروهی از مشایخ قرائت، همچون علی بن فرح دینوری، ابوالخطاب علی بن جراح و حسین بن علی رهاوی دانش آموخت (ذهبی، معرفة، 2 / 413؛ ابن جزری، غایة، 2 / 38).
ابوالكرم كه قرائات دهگانه را از طرق بسیار در روایت خود داشت، پس از درگذشت سبط خیاط به عنوان برجسته‌ترین شیخ قرائت در عراق شناخته شد (ذهبی، همانجا). در زمرۀ شاگردانی كه نزد وی به فراگیری قرائت پرداختند، عمر بن بكرون، محمد بن محمد بن كیال حلی، یحیی بن حسین اوانی، علی بن احمد دباس و عبدالعزیز بن ناقد را می‌توان برشمرد (نك‍ : همان، 2 / 413-414؛ ابن جزری، همان، 2 / 38- 39).
ابوالكرم در زمینۀ حدیث هم از سعۀ روایت برخوردار بود (ابن ایبك، 223) و از كسانی چون ابوالفضل ابن خیرون، طِراد زینبی و اسماعیل بن مَسعَدۀ اسماعیلی استماع حدیث كرد و از افرادی مثل ابن‌نَقور، ابن هَزارمَرد صریفینی، عبدالصمد بن مأمون و ابوالحسین ابن‌مهتدی اجازۀ روایت گرفت (سمعانی، 8 / 182؛ ذهبی، سیر، 20 / 289؛ دربارۀ استماع او از ابومحمد سراج، نك‍ : یاقوت، بلدان، 3 / 342). در شمار آنانی كه از او حدیث آموخته و استماع كرده‌اند، ابوسعد سمعانی، ابوالمظفر خزاعی، ابوالمعالی هیتی و خطیب طوسی را می‌توان نام برد (نك‍ : سمعانی، همانجا؛ ابن‌مستوفی، 41، 102، 181، جم‍ ؛ برای دیگر شاگردان وی، نك‍ : ابن فوطی، 4(2) / 883، 4(3) / 331، 334؛ ابن صابونی، 324، 347؛ ذهبی، همان، 20 / 290). شایان ذكر است كه نام ابوالكرم گاه به عنوان حلقه‌ای در سلسلۀ روایی آثار پیشینیان، چون ابن‌ابی‌الدنیا و مفضل جَنَدی و ابوسحاق شیرازی به چشم می‌خورد (نك‍ : وادی آشی، 230؛ برزالی، 2 / 551؛ ابن جزری، همان، 2 / 38).
ابوالكرم در بغداد درگذشت و پس از آنكه ابوالحسن ابن خل فقیه 2 بار بر پیكر وی نماز گزارد، او را در باب حرب نزدیك مقبرۀ خطیب بغدادی دفن كردند (یاقوت، ادبا، 17 / 52؛ ابن جزری، همان، 2 / 40).
ابوالكرم كتابی با عنوان المصباح الزاهر فی القراءات العشر البواهر، به رشتۀ تحریر آورده است كه ابن حزری در كتاب خود النشر آن را یكی از منابع اساسی خود قرار داده و در جای‌جای كتاب با ذكر نام مؤلف یا نام كتاب از آن سود جسته است (1 / 90- 91، جم‍‍‌ ). نسخه‌های خطی متعددی از این كتاب در كتابخانه‌های بودلیان در بریتانیا، آصفیۀ هند، كوپریلی، نور عثمانیه، خراجی اوغلی و لاله‌لی در تركیه یافت می‌شود (نك‍ : پرتسل، GAL, S, I / 723; 38-39؛ الفهرس، 1 / 110-111). حاجی خلیفه (1 / 822) و به تبع او برخی دیگر علاوه بر این اثر، كتابی با نام الذخائر به ابوالكرم منتسب كرده‌اند كه ظاهراً ناشی از خلط وی با عالم معاصرش مُجلی بن جُمَیع مخزومی است كه اثری با عنوان الذخائر داشته است (نك‍ : ذهبی، همان، 20 / 291). ضمناً در فهرست كتابخانۀ نور عثمانیه، نسخۀ خطی اثری از ابوالكرم با عنوان المفردات فی القراءات السبع معرفی شده كه انتساب آن به وی جای تأمل دارد ( الفهرس، 1 / 111).

مآخذ

ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛ همو، النشر فی القراءات العشر، به كوشش علی محمد ضباع، قاهره، كتابخانۀ مصطفی محمد؛ ابن ایبك، احمد، المستفاد من تاریخ بغداد، حیدرآباد دكن، 1391 ق / 1971 م؛ ابن‌صابونی، محمد بن علی، تكملة اكمال الاكمال، به كوشش مصطفی جواد، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، به كوشش مصطفی جواد، دمشق، 1962 م؛ ابن مستوفی، مبارك بن احمد، تاریخ اربل، به كوشش سامی ‌صقار، بغداد، 1980 م؛ برزالی، قاسم بن محمد، مشیخة قاضی القضاة ابن جماعة، به كوشش موفق بن عبدالله، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ حاجی خلیفه، كشف؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ همو، معرفة القراء الكبار، به كوشش محمد سید جادالحق، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛ سمعانی، عبدالكریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دكن، 1397 ق / 1977 م؛ الفهرس الشامل، علوم قرآنی (قرائات)، عمان، 1987 م؛ وادی آشی، محمد بن جابر، برنامج، به كوشش محمد محفوظ، بیروت، 1982 م؛ یاقوت، ادبا؛ همو، بلدان؛ نیز:

GAL; S; Pretzl, O., «Die Wissenschaft der Koranlesung», Islamica, Leipzig, 1934, vol. VI.

فرامرز حاج‌منوچهری