ابوقیر

اَبوقیر، یا بوقیر، دهكده و لنگرگاهی كوچك در شبه‌جزیره‌ای به همین نام، در كنار دریای مدیترانه در مصر سفلی، در 23 كیلومتری شرق اسكندریه و در مسیر راه‌آهن این شهر به رشید ادریسی در نزهه المشتاق از این شهر یاد می‌كند و می‌نویسد كه فاصله آن از اسكندریه و رشید 30 میل است (1 / 344).
سابقۀ تاریخی این آبادی به سدۀ 3 م می‌رسد و نام آن از نام یكی از قدیسان مسیحی به نام قیر یا اباقیر، یا اپاقیر گرفته شده است (رمزی، 2(2) / 317). آملینو می‌نویسد كه آرامگاه باربارای مقدس و ژولین در ابوقیر است (ص 6). ولی محقق شده است كه آنچه آملینوآورده، مربوط به اپاكیروس، قدیس قبطی است كه كلیسایی در قاهرۀ قدیم به او اهدا شده است و ارتباطی با ابوقیر ندارد (EI2؛ بستانی، 5 / 71).
ابوقیر در نزدیكی ویرانه‌های شهر باستانی كانوپ قرار دارد (آملینو، همانجا). در این آبادی نیز آثاری باستانی و ویرانه‌ها و قبرهای سنگی وجود دارد كه دلیل بر قدمت آن است (همانجا). در منابع اسلامی اشاره شده است كه دلوكه دختر زَباء پیش از حضرت سلیمان، فانوس دریایی بوقیر و اسكندریه را ساخت (ابن عبدالحكم، 40؛ مقریزی‌، 3 / 82). ابن عبدالحكم (سدۀ 3 ق / 9 م) از نخستین جغرافی‌نگاران و مورخانی است كه از این مكان نام برده‌اند (همانجا). در سدۀ نخست هجری نیز عمروعاص به فرمان عمر بن خطاب قبایلی از اعرات را به شمال مصر فرستاد تا به پاسداری از آن اماكن بپردازند و ازجملۀ مزائنه را در بوقیر در شرق اسكندریه جای داد (نویری، 2 / 135). در آثار برخی از جغرافی‌نگاران به دریاچه و خلیج ابوقیر كه میان دو دریاچۀ مربوط واتكو قرار داشته (مبارك، 7 / 129-132)، اشاره شده است (نویری، 2 / 174؛ قلقشندی، 3 / 303). به گفتۀ قلقشندی صید ماهی از دریاچۀ ابوقیر منبع درآمد قابل توجهی بوده است. وی همچنین از گونه‌های پرندگان عجیب و نمكزارهای فراوان آنجا كه فرآوردۀ آن به بلاد فرنگ صادر می‌شده است، خبر می‌دهد (همانجا)، اما زمینهای این دریاچه از 1887 م خشكانده شد و به اراضی مزروعی مبدل گردید (EI2؛ امین، 3 / 181).
نزدیك بودن ابوقیر به اسكندریه باعث شده است كه در آن جنگهای متعددی روی دهد، ازجمله جنگ میان مسیحیان و مسلمانان را كه در 27 شعبان 764 ق / 11 ژوئن 1363 م اتفاق افتاد (نویری، 2 / 106؛ بستانی، همانجا)، می‌توان نام برد؛ ولی شهرت ابوقیر در تاریخ معاصر جهان به سبب جنگ دریایی مشهوری است كه از 31 ژوئیۀ تا اول اوت 1798 م (17- 18 صفر 1213 ق) میان نیروی دریایی انگلستان به فرماندهی دریاسالار نلسون و نیروهای فرانسوی در این محل رخ داد و طی آن ناوگان فرانسوی تار و مار شد و براهمیت و اعتبار انگلستان در منطقۀ مدیترانه افزوده گردید (دورانت، 11 / 130، 676). از رویدادهای دیگری كه سبب اشتهار این لنگرگاه گردید، حملۀ ناپلئون در 25 ژوئیۀ 1799 م (21 صفر 1214 ق) به نیروهای عثمانی و شكست آنهاست. در این جنگ مصطفی پاشا فرمانده سپاه عثمانی نیز اسیر گردید (جبرتی، 2 / 299؛ امین، 3 / 180-181؛ برای تفصیل این جنگها، نك‍ : بستانی، 5 / 71-76).
چند آبادی كوچك در مصر به نام ابوقیر (همان، 5 / 76) و نیز گردنه‌ای با نام بوقیر (بوقیران، بوقیرات) در جبل الطیر واقع در مصر وسطی در شمال منیا وجود دارد (همانجا؛ EI2). برخی از نویسندگان دربارۀ بوقیر افسانه‌ای نقل كرده‌اند، بدین مضمون كه پرندگانی به نام بوقیر در روز معینی از سال در این كوه جمع می‌شدند و سرهای خود را به شكافی در كوه فرو می‌بردند و شكاف بر سر یكی از این پرندگان به هم می‌رسید و سبب مرگ آن پرنده می‌شد (یاقوت، 2 / 21-22؛ قزوینی، 135).

مآخذ

ابن عبدالحكم، عبدالرحمن، فتوح مصر و اخبارها، لیدن، 1920 م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ امین، حسن، الموسوعة الاسلامیة، بیروت، 1396 ق / 1976 م؛ بستانی؛ جبرتی، عبدالرحمن، تاریخ عجائب الآثار فی تراجم ‌الاخبار، بیروت، دارالجیل؛ دورانت، ویل وآریل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی و علی‌اصغر بهرام بیگی، تهران، 1365 ش؛ رمزی، محمد، القاموس الجغرافی اللبلاد المصریة، قاهره، 1958 م؛ قزوینی، زكریا، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، قاهره، 1374 م؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره‌، 1383 ق / 1963 م؛ مبارك، علی پاشا، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، بولاق، 1305 ق؛ مقریزی، احمد، الخطط، به كوشش گاستن ویت، قاهره، 1922 م؛ نویری، محمد، الالمام، به كوشش اتین كومب و عزیز سوریال عطیه، حیدرآباد دكن، 1389 ق / 1969 م؛ یاقوت، بلدان، نیز:

Amélineau, E., La Géographie de I’Egypte à l’époque copte, Osnabrück, 1973; EI2. 

علی اكبردیانت