ابوالقاسم علی بن محمد بن حسین بن عمرو

اَبوالْقاسِمِ عَلیِ بْنِ مُحمَّدِ بْنِ حُسِیْنِ بْنِ عَمْرو، از بزرگان سبزوار در سدۀ 5 ق / 11 م كه به سبب تأسیس مساجد و مدارس علمیه شهرت یافته است. از زندگانی وی آگاهی چندانی در دست نیست. تاریخ بیهق مهم‌ترین و كهن‌ترین مأخذی است كه اطلاعاتی از او به دست داده است و نویسندگان و مورخان بعدی، تنها به تكرار نوشتۀ ابوالحسن بیهقی بسنده كرده‌اند.
به نوشتۀ بیهقی، ابوالقاسم و پدرش از تربیت‌یافتگان و مریدان علی بن عبدالله بن احمد نیشابوری، معروف به ابن ابی‌طیب (د 458 ق / 1066 م) بوده‌اند (ص 320؛ قس: یاقوت، 13 / 273). او از جانب مادر، از خاندان مشهور آل میكال (ﻫ م) بود و از این‌رو خود را میكالی می‌خواند و بدان می‌بالید. وی مانند بیشتر افراد این خاندان كه از صاحب منصبان عصر غزنوی بودند، از ثروت سرشاری برخوردار بود، ولی بخش بزرگی از ثروتش را صرف تأسیس مدارس و مساجد كرد، از جمله كارهای او تأسیس 4 مدرسه در نقاط مختلف سبزوار بود: مدرسۀ حنفیان كه جد ابوالحسن بیهقی عهده‌دار ادارۀ آن بود؛ مدرسۀ شافعیان در محلۀ نوكوی برای ابوالحسن حنانی واعظ؛ مدرسۀ كرامیه در محلۀ شاد راه برای ابوذر مطوعی و مدرسه‌ای به نام ابن ابی‌طیب در محلۀ اسفریس، برای «سادات و اتباع ایشان و عدلیان و زیدیان» كه جز مدرسۀ كرامیان، 3 مدرسۀ دیگر تا یك سده بعد، زمان حیات مؤلف تاریخ بیهق، همچنان برپا بوده است (بیهقی، 320، 335- 338، 355، 382؛ یاقوت، همانجا). به سبب تأسیس این مدارس و احتمالاً گرایشهای شیعی ابوالقاسم، سلطان محمود غزنوی او را در جمادی‌الاول 414 / اوت 1023، به غزنه فراخواند و «با وی عتاب كرد كه چرا یك مذهب را كه معتقد تو است، نصرت نكنی و ائمۀ آن طائفه را مدرسه بنا ننهی؟» و او را به ریاكاری متهم ساخت، اما با شفاعت عده‌ای از خطر رهایی یافت (بیهقی، 336-337).
در ذیحجۀ 421 / دسامبر 1030، هنگامی كه ابونصر منصور بن رامش (د 427 ق / 1036 م) ریاست نیشابور را برعهده داشت، ابوالقاسم را به نیابت خود در سبزوار برگزید و اهالی سبزوار در نامه‌ای اقدام ابونصر را ستودند (همو، 337- 338).
ابوالقاسم در روزگاری می‌زیست كه درگیریهای فرقه‌ای به‌ویژه میان كرامیان و شیعیان ادامه داشت (نك‍ : مقدسی، 336). بنابراین می‌توان حدس زد كه تأسیس چنین مدارسی در جهت كاهش درگیریهای مذهبی بوده است.

مآخذ

بیهقی، علی بن ابی القاسم، تاریخ بیهق، به كوشش قاری سیدكلیم‌الله حسینی، حیدرآباد دكن، 1388 ق / 1968 م؛ مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ یاقوت، ادبا.

ابوالفضل خطیبی