ابوالقاسم سلطان

اَبوالْقاسِم سُلطان (969- 1039 ق / 1562-1630 م)، فرزند خان زمان شاه قاسم، حاكمِ نَصْرپورِ سِنْد (پاكستان)، شاعر پارسی‌گوی و از مشوقان ادب فارسی در هند. نیاكان وی از سادات مقیم ترمذ بودند؛ یكی از آنان در نیمه‌های سدۀ 6 ق / 12 م به سمرقند آمد و بعدها، پدر بزرگ ابوالقاسم، امیرشاه قاسم بیگ (د 954 ق) در عهد میرزا شاه حسن ارغون فرمانروای سند از سمرقند به دیار سند كوچید. شاه حسن ارغون از میان همۀ امیران خود وی را بركشید و زمینهایی در موضع جهجه یا جهیجه به رسم سیورغال بدو بخشید (قانع، تحفه، 3(1) 199-201، مقالات، 523-525).
پدر ابوالقاسم سلطان، خان زمان شاه قاسم بیگلار (947- 1019 ق) نیز در خدمت امیران سِنْد همچون حسن ارغون، میرزا عیسی ترخان، میرزا جان بابا و میرزا جانی بود و یك بار هم به دربار اكبر شاه (حك‍ 963-1014 ق)، از سلاطین مغولی هند بار یافت و از عطایای وی برخوردار شد (همو، تحفه، 3(1) / 202، مقالات، 526-527). ادراكی بیگلاری در بیگلارنامه شرح حال و وقایع زندگانی او را به تفصیل آورده است.
بنابر گزارش منابع، ابوالقاسم سلطان از همان پایگاه و امتیازات پدر برخوردار شد و پدر را نزد خود برد و سالهای دراز بر صوبۀ (= ناحیۀ) نصرپور فرمان راند و در خدمت میرزا جانی بیگ ترخان، فرمانروای سند (حك‍ 993- 998 ق) دلاوریهای بسیار از خود نشان داد (نسیانی، 183-184؛ قانع، تحفه، 3(1) / 168). پیروزیهای پی‌درپی در جنگها او را برآن داشت كه در برابر میرزا غازی بیگ ترخان، عامل اكبرشاه و صوبه‌دار جدید تَته بایستد. با اینكه این قیام، با وساطت پدر ابوالقاسم كه نمك‌پروردۀ خاندان ترخان بود، به صلح انجامید، اما سرانجام به فرمان میرزا غازی، به‌رغم پیمان‌نامه، ابوالقاسم بازداشت شد و كور و زندانی گردید (نسیانی، 225- 238؛ تتوی، 86-87؛ قانع، همان، 3(1)167-171؛ بكری، 2 / 26).
ابوالقاسم پس از چندی در حال نابینایی به یاری نزدیكانش از زندان گریخت، ولی دستگیر شد. آنگاه به پایمردی خسروخان چركس، رهایی یافت (نسیانی، 244 به بعد؛ قانع، همان، 3(1) / 173- 174، 186) و در آگره به خدمت جهانگیر شاه (حك‍ 1014-1037 ق)، جانشین اكبر رسید و از او منصب و جاگیر (= اقطاع) یافت. اما پس از مدتی زندگی در آگره، با اسبانی كه برای او آذوقه می‌آوردند، به نواحی تته گریخت و روزگار پایان عمر را در میان زمینداران آنجا گذرانید (بكری، 2 / 26- 28).
دربارۀ تاریخ درگذشت ابوالقاسم اختلاف است: قانع تتوی در مقالات، مرگ او را در 1030 ق ذكر كرده است (ص 117) و راشدی می‌نویسد كه در نسخۀ خطی بیگلارنامه كه در اختیار وی است، 1033 آمده، ولی بر روی سنگ قبر او 1039 ق حك شده است (3(1) / 204(. 
ابوالقاسم سلطان، همانند برخی از قدرتمندان در تاریخ ادبیات ایران، با وجود گرفتاریهای گوناگون سیاسی و نظامی، دوستدار شعر و ادب بود و خود نیز شعر می‌سرود. اگرچه نمونه‌هایی از شعر او كه با تخلص «بیگلر» یا «بیگلار» در دست است (قانع، مقالات، 116؛ راشدی، 3(1) / 203-204؛ احمد، 482-484)، در آن حد نیست كه بتوان او را از شاعران طراز اول به شمار آورد، ولی می‌تواند مبین ذوق و استعداد شعری او باشد، چنانكه دو رباعی بازمانده از وی كه در اقتفا یا در جواب سلمان ساوجی سروده (قانع، همان، 117)، از لطافت خاصی برخوردار است.
ابوالقاسم سلطان به سبب تعلق خاطر به زبان فارسی و ذوق ادبی، مشوق اهل شعر و ادب نیز بود. از این‌رو، ادراكی بیگلاری تتوی، پردازنده بیگلارنامه (نسیانی، 298)، مثنوی بزمی و غم‌انگیز چَنیسَرنامه را به نام او سرود (قانع، تحفه، 3(2)171، 204). این مثنوی را برخی چون نسیانی تتوی به خطا از سرودهای ابوالقاسم دانسته‌اند (ص 236؛ نیز نك‍ : بدخشانی، 2 / 434-435).
ابوالقاسم همان‌قدر كه در دلاوری، مردانگی و سخا شهره بود (نسیانی، 184، 228؛ تتوی، 68)، به لذایذ زندگی نیز راغب بود، چنانگه نوشته‌اند 100 زن زیبا از قبایل مختلف سند در حرمسرای وی بورند (بكری، 2 / 28).

مآخذ

احمد، ظهورالدین، پاكستان میر فارسی و ادب كی تاریخ، ‌لاهور، 1974 م؛ بدخشانی، مقبول، تاریخ ادبیات مسلمانان پاكستان و هند، لاهور، 1971 م؛ بكری، فرید، ذخیرة الخوانین، به كوشش معین‌الحق، كراچی، 1970 م؛ تتوی، میر محمد، ترخان نامه، به كوشش حسام‌الدین راشدی، حیدرآباد سند، 1965 م؛ راشدی، حسام‌الدین، حاشیه بر تحفة الكرام (نك‍ : هم‍ ، قانع)؛ قانع تتوی، میرعلی شیر، تحفة الكرام، به كوشش حسام‌الدین راشدی، حیدرآباد سند، 1971 م؛ همو، مقالات الشعرا، به كوشش حسام‌الدین راشدی، كراچی، 1957 م؛ نسیانی تتوی، طاهر محمد، تاریخ طاهری، به كوشش نبی بخش خان، بلوچ، حیدرآٍباد سند، 1965 م.

تقی بینش ـ عارف نوشاهی