ابوالفضل ساوجی

ابوالفضل ساوَجی، مجدالدین محمد بن فضل‌الله ساوجی (1248- ذیحجۀ 1312 ق / 1832- مۀ 1895 م)، خوشنویس، طبیب، ادیب و شاعر. میرزا ابوالفضل از بازماندگان ایل شاملو بود كه به روزگار صفویان در خراسان می‌زیستند و سپس در ساوه اقامت گزیدند (نك‍ : بیانی، احوال و آثار، 1 / 29). وی در ساوه زاده شد و در تهران پرورش یافت. پدرش میرزا فضل‌الله از اطبای مشهور و از دانشوران و خوشنویسان نامدار روزگار خود بود (اعتمادالسلطنه، المآثر، 199؛ دیوان بیگی، 3 / 1508).
ابوالفضل علوم متداول زمان خود چون طب، حكمت، ریاضی، ادبیات و هنر خوشنویسی را در تهران آموخت. در هیچ‌یك از منابع نوشته شده به روزگار او از استادان وی یادی نشده است، اما بایستی بیشترین بخش از این دانشها را در مكتب پدر آموخته باشد. 23 ساله بود كه در ردیف دانشمندان طراز اول ایران درآمد (هدایت، 901). به همین سبب به هنگام تألیف نامۀ دانشوران ناصری وی یكی از چهار تنی بود كه برای تدوین آن برگزیده شدند ( نامۀ دانشوران، 1 / 5، دیباچه). به نوشتۀ معصوم علیشاه (3 / 584) بخش مهمی از مطالب دو جلد نخست چاپ سنگی این دانشنامه كه اولی در زمان زندگی او و دومی همزمان با مرگ وی به چاپ رسیده ( نامۀ دانشوران، 2 / 3، دیباچه)، انشا و ترجمۀ اوست. چنانكه از دیباچۀ مجلد اول كتاب برمی‌آید، وی نه تنها در فضل و دانش برتر از سه تن دیگر بوده و به همین سبب نامش مقدم بر دیگران آمده، بلكه بر شمس‌العلما یكی از چهار تن مؤلف كتاب سمت استادی داشته است (همانجا). همراه بودن وی با اعتمادالسلطنه به هنگام عرضۀ جزوه‌های آماده شدۀ كتاب به ناصرالدین شاه (اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات، 722، 776) و نیز نوشتۀ خود او در پایان مجلد ششم نسخۀ خطی نامۀ دانشوران موجود در كتابخانۀ سلطنتی سابق، بیانگر سهم بزرگ او در تدوین این دانشنامه است (بیانی، احوال و آثار، 1 / 30).

او طبیب خانوادگی بعضی از شاهزادگان و اعیان عصر ناصری بود و از خزانۀ دولتی مستمری می‌گرفت و بابت كار طبابت خود حق‌الزحمه‌ای دریافت نمی‌كرد (نجم‌آبادی، 151). معاصرانش او را نه تنها به سبب فضل و دانش، بلكه به علت داشتن منشی انسانی ستوده‌اند (معصوم علیشاه، هدایت، همانجاها؛ اصفهانی، 509). میرزاابوالفضل در كتابت اقلام نستعلیق، شكسته نستعلیق و شكسته تعلیق از استادان مسلم به شمار می‌آید. قلم نسخ را نیز خوش می‌نوشته است. كتیبه‌های بسیاری از بناهای سلطنتی عصر ناصری به قلم او بوده است كه بعضی چون كتیبۀ سر در باب همایون و بنای سفارت عثمانی از میان رفته و برخی دیگر چون كتیبه‌ای در وصف بنا و ماده تاریخ ساختمان تالار آینۀ كاخ گلستان (1299 ق / 1882 م) در زیر گیلویی مقرنس و آینه‌كاری این تالار به قلم نستعلیق جلی (ذكاء، 220-225) و كتیبه‌ای در آستانۀ حضرت عبدالعظیم و كتیبۀ قنات ناصری قم هنوز برجاست (اعتمادالسلطنه، المآثر والآثار، 202؛ بیانی، احوال و آثار، 1 / 30-31؛ نجم‌آبادی، 149؛ مدرسی، 1 / 74-75). از دیگر آثار او یك نسخۀ خطی تهذیب المنطق با تاریخ 1286 ق (بیانی، فهرست نمونۀ خطوط، 157- 158)، ‌یك نسخه آداب المشق بابا شاه اصفهانی با تاریخ 1261 ق موجود در كتابخانۀ سلطنتی سابق، یك نسخۀ كلام الملوك با تاریخ 1261 ق در كتابخانۀ ‌مجلس و نیز شمار بسیاری مرقعات و قطعات خط خوش در كتابخانه‌ها و مجموعه‌های خصوصی بازمانده است (بیانی، احوال و آثار، 1 / 31- 32؛ آتابای، 102). بیانی از یك قبالۀ‌ فروش سه باب دكان ملكی ابوالفضل، موجود در مجموعۀ شخصی خود، نام برده و آن را «از نفایس آثار خوشنویسی» خوانده است.
از او علاوه بر بخشهایی از تراجم احوال دانشمندان كه در نامۀ دانشوران ناصری به چاپ رسیده، یك نسخه دیوان اشعار خود وی به قلم نستعلیق كتابت جلی و شكسته تعلیق غبار عالی با تاریخ 1274 ق / 1858 م در كتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار ( فهرست‌، 2 / 670-671؛ بیانی، احوال و آثار، 1 / 31) و چند رساله در طب و ریاضی بازمانده كه به چاپ نرسیده است (نجم‌آبادی، 154).
پیكر او را در مقبرۀ میرزا زین‌العابدین (امام جمعۀ تهران به روزگار ناصرالدین شاه) معروف به «سر قبر آقا» در جنوب تهران خاك سپردند (معصوم علیشاه، 3 / 584).

مآخذ

آتابای، بدری، فهرست مرقعات كتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1353 ش؛ اصفهانی، میرزا طاهر دیباچه نگار، گنج شایگان، تهران، 1272 ق؛ اعتمادالسلطنه، محمد حسنخان، روزنامۀ خاطرات، تهران، 1350 ش؛ همو، المآثر والآثار، تهران، 1306 ق؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران، 1329 ش؛ همو، فهرست نمونۀ خطوط كتابخانۀ شاهنشاهی ایران، تهران، 1329 ش؛ دیوان بیگی شیرازی، سیداحمد، حدیقة الشعراء، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1366 ش؛ ذكاء، یحیی، تاریخچۀ ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران و راهنمای كاخ گلستان، تهران، 1349 ش؛ فهرست كتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار، تهران، 1316- 1318 ش؛ مدرسی طباطبایی، حسین، تربت پاكان، قم، 1335 ش؛ معصوم علیشاه، محمد، طرائق الحقائق، به كوشش محمد جعفر محجوب، تهران، 1328-1345 ش؛ نامۀ دانشوران ناصری، تهران، 1296-1312 ق؛ نجم‌آبادی، محمود، «میرزا ابوالفضل ساوجی»، مجلۀ جهان پزشكی، 1339 ش، س 14، شم‍ 6؛ هدایت، رضاقلیخان، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر مصفا، تهران، 1340 ش.

محمد حسن سمسار