ابوالفضل هروی

اَبوالفَضْل هَرَوی، احمد بن ابی اسعد (ابی سعید)، منجم و ریاضی‌دان ایرانی در سدۀ 4 ق / 10 م. از زندگی و احوال او آگاهی چندانی در دست نیست. از شهرت و نسبت وی می‌توان احتمال داد كه زادگاهش هرات بوده است. تاریخ دقیق وفات او نیز دانسته نیست و احتمالاً میان سالهای 380-390 ق / 990-1000 م درگذشته است (قربانی، زندگی نامه، 99-100؛ GAS, V / 329, VI / 218). وی در زمان ركن‌الدولۀ دیلمی (حك‍ 335-366 ق / 946- 977 م) در ری می‌زیسته و هم‌عصر دانشمندانی چون ابوجعفر خازن (ﻫ‍ م) و خجندی بوده است (بیرونی، تحدید، 70، 226؛ قربانی، ریاضی‌دان، 117). مدتی نیز در جرجان اقامت داشته، زیرا به گفتۀ بیرونی (همان، 231) وی در371 ق عرض آن شهر را محاسبه كرده است. از این نكته و نیز از دیگر اشارات متعدد بیرونی (مثلاً القانون، 1 / 66، 2 / 612، تحدید، 70، 134-135، 201- 202، 226، 231) دربارۀ او و آثارش می‌توان دریافت كه آراء ریاضی و نجومی هروی مورد توجه دانشمندان بزرگ آن عصر بوده است. وی عرض ری را نیز محاسبه كرده بود و بیرونی اندازه‌های مختلفی را كه هروی در محاسبۀ ارتفاع خورشید در ری به دست آورده، ‌دقیقاً ذكر كرده است (همان، 70، 226، القانون، 2 / 612).
مهم‌ترین اثر هروی كتابی است به نام كتاب منالاوس فی الاشكال الكریة مما اصلحه احمدبن ابی سعد الهروی، كه درواقع روایت اصلاح شده‌ای است از كتاب اُكَرِ منلائوس، این كتاب در سده 3 ق از یونانی به عربی ترجمه شده و ماهانی ریاضی‌دان و منجم ایرانی در همان سده تا شكل دهم از مقالۀ دوم آن را تصحیح كرده بود، اما چون با گذشت زمان در متن اخیر خلل بسیار راه یافته بود، هروی به اصلاح مجدد آن پرداخت. این متن اصلاح شده مورد توجه دانشمندانی چون ابونصر منصور بن عراق (ﻫ‍ م) و خواجه نصیرالدین طوسی بوده است (تهرانی، 151؛ قربانی، نسوی‌نامه‌، 155-156؛ ‌زندگی‌نامه، همانجا). دو نسخه از این كتاب در استانبول و لیدن موجود است (كراوزه، GAS, V / 329; GAL, S, I / 854; II / 712). برگزیده‌هایی از آن را نیز ماكس كراوزه به آلمانی ترجمه و منتشر كرده است (قربانی، همانجا). كتاب دیگری نیز به نام المدخل الصاحبی به هروی نسبت داده شده كه اكنون در دست نیست، اما بیرونی در تحدید نهایات الاماكن (ص 134-135) برخی از مطالب آن را نقل كرده و مثلاً این نظر او را كه با كسوف خورشید نیز می‌توان اختلاف طول جغرافیایی شهرها را تعیین كرد مردود دانسته است. نظر یاد شده ظاهراً در میان منجمان، و ریاضی‌دانان اسلامی منحصر به فرد بوده است (همایی، 94).

مآخذ

 بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات الاماكن لتصحیح مسافات المساكن، به كوشش محمد بن تاویت طنجی، ‌آنكارا، 1962 م؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباددكن، 1373 ق / 1954 م؛ تهرانی، جلال‌الدین، گاهنامه، تهران، 1350 ق / 1932 م؛ قربانی، ابوالقاسم، ریاضی‌دانان ایرانی، تهران، 1350 ش؛ همو، زندگی‌نامه ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365 ش؛ همو، نسوی‌نامه، تهران 1351 ش؛ همایی، جلال‌الدین، مقدمه بر التفهیم بیرونی، تهران، انجمن آثار ملی؛ نیز:

Krause, Max, «Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker», Beiträge zur Erschliessung der arabischen Handschriften in Istanbul und Anatolien, Frankfurt, 1986; GAL, S; GAS.

زهرا یمینی