ابوالفرج مغربی

اَبوالْفَرَجِ مَغْرِبی، محمد بن جعفر بن محمد (د 478 ق / 1085 م)، آخرین فرد مشهور خاندان مغربی و وزیر المستنصر فاطمی. از تولد و زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. نیایش محمد بن علی از جملۀ كسانی بود كه در 400 ق / 1010 م به دستورخلیفه الحاكم فاطمی كشته شدند (نك‍ : ﻫ د، ابوالحسن ‌مغربی، علی).
به روایت ابن صیرفی (ص 47، 48) گویا مدتی در مغرب می‌زیست و سپس به مصر بازگشت و به خدمت الناصر حسن بن علی یازوری وزیر خلیفه المستنصر فاطمی درآمد. وزیر او را بركشید و به ریاست دیوان الجیش برگزید، اما در آغاز سال 450 ق خلیفۀ فاطمی، یازوری را عزل كرد و ابوالفرج بابلی را وزارت داد. وزیر نیز همۀ یاران وزیر پیشین ازجمله ابوالفرج مغربی را به زندان افكند، اما اندكی بعد در ربیع‌الآخر همان سال، به وساطت سیده، مادر خلیفه كه به ابوالفرج عنایتی داشت، پس از عزل بابلی، ابوالفرج از زندان بر مسند وزارت نشست (قس: ابن میسر، 2 / 10؛ ابن دواداری، 6 / 372). در این میان ارسلان بساسیری بغداد را گشود و در آنجا خطبه و سكه به نام المستنصر فاطمی كرد و بشارت فتح به مصر فرستاد.
ابوالفرج كه بساسیری را خوش نمی‌داشت، خلیفه را از تأیید او بازداشت و از عاقبت كار بیم داد. به همین سبب پاسخ به بساسیری به درازا كشید و سرانجام نیزآنچه نوشتند، بساسیری را چندان در كار خود تأیید و تقویت نكرد (ابن اثیر، 9 / 644؛ قس: ابن میسر، همانجا) و اندكی بعد طغرل سلجوقی او را درهم شكست و به قتل آورد. ابوالفرج مغربی نیز در وزارت چندان نپایید و سرانجام عزل شد و ابوالفرج بابلی دوباره وزارت یافت (همو، 2 / 11، 12. دربارۀ‌ تاریخ عزل او روایات متناقض است و آن را از 451 تا 455 ق گفته‌اند (همانجا؛ ابن صیرفی، 48؛ ابن اثیر، 10‌ / 30؛ ابن تغزی بردی، 5 / 70؛ مقریزی، اتعاظ، 1 / 280).
به روایت ابن‌تغزی بردی (همانجا) او پس از خلع از وزارت، بار دیگر به ریاست دیوان الجیش منصوب شد. گفته‌اند كه او در ایام وزارت، ریاست دیوان الانشاء یا كتابت السر را نیز در دست داشت (ابن میسر، 2 / 13؛ ابن تغری بردی، 5 / 18) و مدت درازی پس از وزارت نیز، تا دورۀ امیرالجیوش بدرالجمالی نیز بر همان منصب ماند (مقریزی، ‌الخطط، 2 / 226) و از آن پس استخدام وزرای معزول كه ابوالفرج به همین سبب و برای جلوگیری از قتل وزیران معزول این شغل را پذیرفته بود، معمول شد (ابن صیرفی، همانجا؛ ابن دواداری، 6 / 374).
ابوالفرج مغربی ملقب به «الوزیر الاجل، الكامل الاوحد، صفی امیرالمؤمنین و خالصه» (مقریزی، ‌اتعاظ، 1 / 267). به گفتۀ قلقشندی (3 / 485) آخرین وزیر اهل قلم در مصر بود.

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن تغری بردی، ‌النجوم؛ ابن دواداری، ابوبكر بن عبدالله، كنزالدرر و جامع الغرر، به كوشش صلاح‌الدین‌ منجد، قاهره، 1380 ق / 1961 م؛ ‌ابن صیرفی، ‌علی بن منجب، الاشارة الی من نال الوزارة، به كوشش عبدالله مخلص، قاهره، 1924 م؛ ‌ابن میسر، محمد بن علی، صبح الاعشی، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛ مقریزی، احمد بن علی، ‌اتغاظ الحنفاء، به كوشش جمال‌الدین شیال، قاهره، 1367 ق / 1948 م؛ همو، الخطط، بولاق، 1270 ق / 1853 م.

صادق سجادی