ابوالفرج ابن طیب

اَبوالْفَرجْ اِبنِ طَیب، عبدالله (د 435 ق / 1044 م)، پزشك و فیلسوف مسیحی نسطوری و مفسر كتب عهدین. از زندگی و تحصیلات او اطلاع مختصری در دست است. در منافع ما فقط از ابن خمار پزشك و فیلسوف برجستۀ مسیحی به عنوان استاد او یاد شده است (ابن ابی اصیبعه، 1 / 240)، اما به نظر می‌رسد كه وی بیشتر در دیرها و مدارس نسطوری عراق به تحصیل علوم، خاصه فلسفه پرداخته باشد. ابوالفرج سالها در بیمارستان عضدی بغداد به تدریس طب و معالجۀ بیماران اشتغال داشت و شاگردانی تربیت كرد كه برخی از آنان چون ابن بطلان و ابن اثردی از دانشمندان برجستۀ عصر خود شدند. شهرت او بدانجا رسید كه از سرزمینهای دیگر برای آموختن دانش نزد او می‌شتافتند (قفطی، 223؛ ابن ابی اصیبعه، 1 / 239-240).
ابوالفرج به آیین مسیحیت سخت پای‌بند بود (نك‍ : همانجا) و در میان روحانیان بزرگ نسطوری منزلتی داشت و كاتب یوحنا بن نازوك، بطریق مدائن، و سپس كاتب الیاس اول، جاثلیق بغداد، بود (ابن متی، 96، 98؛ سارتن، 1 / 835) و چون درگذشت در دیر دُرتا نزدیك بغداد به خاك سپرده شد (ابن متی، 98، 99).
ابو الفرج را از دانشمندان برجسته در فلسفه و طب دانسته‌اند كه علوم فرسودۀ پیشینیان را زنده كرد. به گفتۀ شاگردش، ابن بطلان، وی 20 سال سرگرم شرح و بررسی رسالات مابعد الطبیعۀ ارسطو بود (قفطی، همانجا). با اینهمه به روایت ابن ابی اصیبعه (1 / 239)، ابن‌ سینا دانشمند نامدار و معاصر ابوالفرج، او را در طب ستوده، ولی آثار فلسفی او را نکوهش کرده است، اما به گفتۀ بیهقی (ص 28) بوعلی پس از مدتی ستایش از دانش ابوالفرج در طب، سرانجام با اشاره به برخی رسایل وی، او را در این فن كم‌مایه شمرده است. همو اشاره دارد به اینكه شاید این نظر ابن‌سینا ناشی از رقابت میان همگنان باشد (همانجا).

آثـار

بیشتر تألیفات ابوالفرج كه شامل شرح كتب فلسفی و منطقی و طبی ارسطو و جالینوس و بقراط است، به‌سبب آشنایی او با زبانهای رومی و یونانی (همانجا) و قهراً سریانی و عربی باید از اهمیت خاصی برخوردار باشد. گفته‌اند كه در شرح مطالب به تفصیل می‌گرایید تا مشكلات آن را به متعلمان نیك بفهماند و شاید خرده‌ای كه بر این روش می‌گرفتند (قفطی، همانجا)، سبب شد كه ابوالفرج بسیاری از این آثار و شروح آن را تلخیص كند. برخی از رسالات وی به چند نام شهرت یافته و در مآخذ متأخرتر به مثابۀ آثار مستقل از آنها یاد شده است. 
بیش از100كتاب و رساله به وی نسبت داده‌اند كه مهم‌ترین آنها از این قرار است: تفسیرالاخلاط بقراط كه نسخه‌ای از آن در بیروت موجود است (GAS, III / 35, 36)؛ تفسیر انالوطیقای اول ارسطو. ‌نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ ایندیا آفیس موجود است (اشترن، 425)؛ تفسیر اناجیل اربعه، كه نسخ متعددی ازآن در دست است (گراف، 51, 213, 220) و یوسف منقریوس قبطی آن را در 2 جلد در مصر (1908 و 1910 م) منتشر كرده است (بستانی، 5 / 33؛ گراف، 51)؛ تفسیر ابیدیمیا اثر بقراط. نسخه‌ای از آن در حلب موجود است (GAS, III / 35)؛ تفسیر ایساغوجی، كه به غلط به فارابی نسبت داده شده بود و اشترن مؤلف واقعی آن را شناساند (نك‍ : ص 419). این تفسیر در 1975 م توسط كوامی جیكی در بیروت منتشرشد (منجد، 5 / 48، 49)؛ تفسیر تدبیر الاصحاء جالینوس. نسخه‌ای از آن در لیدن موجود است (ورهووه، 350)؛ تفسیر حیلة البرء جالینوس. نسخه‌هایی از آن در لیدن و حلب موجود است (همان، GAS, III / 98; 115)؛ تفسیر سفر تكوین تورات، كه در 1968 م به ویرایش و ترجمۀ ساندرز در آمریكا منتشر شده است (لینگز، I / 544)؛ تفسیر الصناعة الصغیرة اثر جالینوس، یا الصناعة الطبیة، كه نسخه‌ای از آن در موزۀ لندن موجود است ( كاتالوگوس، GAS, III / 81; 217)؛ تفسیر طبیعة الانسان بقراط، كه به ویرایش عبدالرحمن بدوی در 1964-1965 م در قاهره منتشر شده است؛ تفسیر الفصول بقراط. نسخه‌ای از آن در حلب موجود است (همان، III / 30)؛ ‌تفسیر قاطیغوریاس (مقولات) ارسطو، نسخه‌هایی از آن در كتابخانۀ ایندیا آفیس (اشترن، 425) و قاهره موجود است (خدیویه، 6 / 89؛ GAL, S, I / 884)؛ تفسیر الاسطقسات جالینوس، یا كتاب فی ‌الاسطقسات علی رأی بقراط، كه جالینوس آن را نوشته است‌. نسخه‌ای از این كتاب در پاریس موجود است (GAS, III / 86-87)؛ تفسیر كتاب التشریح الصغیر جالینوس، كه نسخه‌ای از آن در بانكیپور موجود است (بانكیپور، IV / 75). ‌نسخۀ دیگری با عنوان تفسیر مقالات جالینوس فی التشریح، ‌حاوی 5 مقاله كه در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران موجود است (مركزی، 16 / 17). نسخۀ بانكیپور (IV / 79) نیز دارای 5 مقاله با عنوانهای: «فی العظام»، «فی العضل»، «فی‌العصب»، «فی تشریح العروق غیر الضوارب» و «فی هیئة الشرائین» است. برخی از فهرست‌نگاران این عناوین را آثاری مستقل به‌شمار آورده‌اند (مثلاً GAS, III / 83, 85-86)؛ تفسیر النبض الصغیر جالینوس. نسخه‌هایی از این رساله در مانیسا، بریل و پرینستون موجود است (ششن، 169، حتی، GAL, S, GAS, III / 82; 343، همانجا)؛ تكمله بر كتاب النبات ارسطو. نسخه‌ای از آن در مجموعۀ كتاب النكت والثمار الطبیة والفلسفیۀ ابوالفرج در اسكوریال موجود است (ESC2, II / 101)؛ ثمار جوامع القوی الطبیعیۀ جالینوس. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ كوپریلی موجود است (GAS, III / 148)؛ ثمار جوامع کتاب الاسطقسات جالینوس. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ کوپریلی موجود است (همان، III / 147)؛ ثمار كتاب فی التریاق جالینوس. نسخه‌ای ازآن در نور عثمانیه موجود است (همان، VII / 377)؛ ثمار مقالة ارسطوطالیس فی تدبیر المنزل. نسخه‌ای از آن در مجموعۀ كتاب النكت والثمار الطبیة والفلسفیة ابوالفرج در اسكوریال موجود است (ESC2, II / 103)؛ ثمرة كلام ابقراط فی المولود لثمانیة اشهر. نسخه‌ای از آن در مجموعۀ كتاب النكت والاثمار ابوالفرج در اسكوریال موجود است (همان، II / 101)؛ شرح ثمار المسائل حنین بن اسحاق. نسخه‌ای از آن در توپكاپی موجود است (TS, III / 829)؛ شرح طبیعات ارسطو، كه در كتاب الطبیعۀ ارسطو به كوشش عبدالرحمن بدوی چاپ شده است (بدوی، 1 / 23، 24)؛ شرح كتاب المزاج جالینوس. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ ملی پاریس موجود است كه در حیات مؤلف كتابت شده (دوسلان، 513) و نسخه‌ای نیز در حلب وجود دارد (GAS, III / 87)؛ فردوس البیعة یا فردوس النصرانیة یا فردوس الارثوذكسیة، كه شرح كتاب عهدین است، نسخه‌ای از آن در 2 مجلد در واتیكان موجود است (بستانی، همانجا)؛ فقه النصرانیة الجامع للقوانین البیعیة و المجامع الشرقیة والغربیة، ‌توسط هونر باخ و اشپیس همراه با ترجمۀ آلمانی آن در 1956-1957 م در لوون چاپ شده است؛ مقالة فی التثلیث والتوحید، كه توسط ژرار تروپو در مجلۀ انستیتو فرانسوی دمشق (1972 م، ج 25) چاپ شده است؛ فی العلم والمعجز، كه در 1926 م توسط پل اسباث در قاهره چاپ شده است؛ مقالة فی القوی الطبیعیة. نسخه‌هایی از آن در تهران (مركزی، 16 / 489؛ شورا، 12 / 221)، استانبول، ‌بغداد و كتابخانه‌های دیگر موجود است (ششن، 80). گویا همین رساله را كه محتملاً همان القوی الاربعۀ اوست و دربارۀ كنش قوای جاذبه و ماسكه و دافعه و هاضمه نوشته شده بوده، ابن‌سینا دیده و بر آن ردیه‌ای با عنوان مقالة فی الرد علی مقالة الشیخ ابی الفرج بن الطیب نوشته است (ابن ابی اصیبعه، 2 / 20؛ صفا، 1 / 205)؛ ملتقطات، رساله‌ای كوچك حاوی اقوال ابوالفرج. نسخه‌ای از آن در مانیسا موجود است (مجلة معهد المخطوطات، 4(1) / 34)؛ النكت والثمار الطبیة و الفلسفیة، مجموعه‌ای از رسائل مختلف ابوالفرج كه در برخی از منابع معاصر هریك از آن رساله‌ها را اثری مستقل دانسته‌اند. به برخی از این رسالات پیش‌تر اشاره شد. نسخه‌هایی از این مجموعه در نور عثمانیه (ششن، همانجا؛ GAS, VII / 376) و اسكوریال (EXC2, II / 100)، و منتخبی از آن در كالیفرنیا موجود است (اسكندر، 61).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الانباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299 ق / 1882 م؛ ابن متی، عمرو، اخبار فطاركة كرسی المشرق من كتاب المجدل، رومیة الكبری، 1896 م؛ بدوی، عبدالرحمن، مقدمه بر الطبیعۀ ارسطو، قاهره، 1384 ‌ق؛ بستانی؛ بیهقی، علی بن زید، تتمة صوان الحكمة، لاهور، 1351 ق؛ خدیویه، فهرست؛ سارتن، جرج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران، 1353 ش؛ ششن، رمضان و دیگران، فهرس المخطوطات الطب الاسلامی فی مكتبات تركیا، استانبول، 1984 م؛ شورا، خطی؛ صفا، ذبیح‌الله، ‌تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران، 1346 ش؛ قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحكماء، ‌به كوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903 م؛ مجلة معهد المخطوطات العربیة، ‌قاهره، 1958 م؛ مركزی، خطی؛ منجد، ‌صلاح‌الدین، ‌معجم المخطوطات المطبوعة (1971-1975 م)، بیروت، 1978 م؛ نیز:

Bankipore; Catalogus codicum manuscriptonum orientalium qui in Museo Britannico asservantur, London, 1852, De slane; ESC2, GAL, S, GAS; Graf, Georg, Catalogue de manuscrits arabes chrétiens conservésau Caire, Vatican City, 1934, Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts in the Princeton University Library, Princeton, 1938; Iskandar, A. Z., A Descriptive List of Arabic Manuscripts on Medicine and Science at the University of Califormia, Los Angeles, Leiden, 1984, Lings, Martin, Third Supplementary Catalogue of Arabic Priented Books in the British Library, London, 1977; Stern, M., «Ibn Al-Tayyib’s Commentary on the Isagoge», Bulletin of the school of Oriental and African Studies, University of London, London, 1957, vol. XIX; TS; Voorhoeve.

بخش علوم