ابوالفتوح عجلی

اَبوالفُتوحِ عِجلی، منتجب‌الدین اسعد بن محمود بن خلف بن احمد اصفهانی (515-600 ق / 1121-1204 م)، فقیه و واعظ شافعی. بعضی ولادت وی را در 514 ق نیز ضبط كرده‌اند (ابن خلكان، 1 / 209). او مردی پارسا و عابد بود و از راه وراقی زندگی را می‌گذراند، ولی با این حال، مرجعیت فتوا در اصفهان با او بود (منذری، 2 / 10-11؛ ذهبی، المختصر، 144). آراء فقهی او حتی در دیگر نقاط نیز مورد توجه بوده، چنانكه رافعی فقیه نامدار شافعی در زمان حیات ابوالفتوح یا اندكی پس از وفات وی در كتاب خود از او نقل كرده است (نك‍ : سبكی، 5 / 50؛ اسنوی، 2 / 197).
وی مدتی به وعظ پرداخت، سپس آن را ترك گفت و كتابی در آفات وعظ و نصیحت به واعظان نوشت (ذهبی، همانجا). در 557 ق به بغداد سفر كرد و در آنجا از محمد بن عبدالباقی معروف به ابن بطی حدیث شنید (همانجا). همچنین او صحیح بخاری را از غانم بن احمد جلودی، معرفة علوم الحدیث حاكم نیشابوری را از ابوالقاسم اسماعیل بن محمد بن فضل و المعجم الكبیر و المعجم الصغیر طبرانی را از فاطمه جوزدانی، در اصفهان فراگرفت (ابن نقطه، 1 / 257- 258؛ ذهبی، سیر، 21 / 402). از دیگر مشایخ او در حدیث می‌توان ابوالفضل عبدالرحیم بن احمد بغدادی و قاسم بن فضل صیدلانی را نام برد. وی همچنین از زاهر بن طاهر شحامی، اسماعیل بن فضل بن اخشید و عبدالعزیز بن محمد آدمی اجازۀ نقل حدیث گرفت (منذری، 2 / 11). از شاگردان و راویان او ابوالحسن علی بن محمد بن احمد قشیری مغربی (ابن نقطه، 1 / 258)، ابونزار ربیعة بن حسن فقیه (منذری، همانجا)،.ضیاء مقدسی (ص 29)، نجم‌الدین حنبلی (سلامی، 119)، عمادالدین عبدالسلام بن محمود حنفی، شمس‌الدین عمر بن مظفر بن روزبهان، تاج‌الدین احمد بن محمود بن محمد نعمانی و عطاءالله بن محمد بن خداداد خوزی (جنیدشیرازی، 56، 235، 306، 347) را می‌توان برشمرد (نیز نك‍ : ذهبی، المختصر، همانجا). او به احمد بن ابی‌الخیر و علی ابن بخاری نیز اجازۀ نقل حدیث داده است (همانجا).
ابوالفتوح در اصفهان درگذشت (منذری، 2 / 10) و به گزارش نصیرالدین ابن حمزۀ طوسی از همان هنگام مقبرۀ او زیارتگاه مردم شد (نك‍ : حدیقة 604). بر پایۀ گزارشهایی دیگر حتی در عهد صفویه نیز مردم اصفهان قبر او را به پندار اینكه قبر ابوالفتوح رازی مفسر شیعی است، زیارت می‌كرده‌اند (نك‍ : همانجا؛ شوشتری، 1 / 490؛ قس: خوانساری، 2 / 6). هم‌اكنون نیز مقبرۀ وی در اصفهان در بقعۀ امامزاده ابراهیم در گورستان طوقچی باقی است.
ابوالفتوح عجلی آثاری داشته كه نسخه‌های خطی برخی از آنها در كتابخانه‌ها موجود است: 1. الرسالة الناصحة فی بیان آفات الوعظ، در كتابخانۀ ولی‌الدین افندی (ششن، 2 / 446)؛ 2. شرح الكلمات المشكلة فی كتاب السامی فی الاسامی، در كتابخانۀ احمد ثالث (همانجا)؛ 3. شرح ابهام الوجیز والبسیط، كه شرحی است بر دو متن فقهی شافعی تألیف امام محمد غزالی (خدیویه، 3 / 235)؛ 4. الغنیة فی الفرائض الشافعیة، در علم مواریث، در كتابخانۀ اوقاف بغداد (طلس، 97- 98)؛ 5. نكت الفصول فی بیان الاصول، در كتابخانۀ ‌اوقاف بغداد (همو، 252-253). همچنین ابوالفتوح كتاب الایضاح عن اصول صناعة المساح ابومنصور عبدالقاهر بغدادی را ترجمه كرده است. این ترجمه همراه با متن اصلی آن در تهران (1347 ش) به چاپ رسیده است.
ابوالفتوح تألیف مهم دیگری نیز با نام تتمة‌التتمه ‌للابانة داشته كه اثری از آن در دست نیست. كتاب الابانة در فقه شافعی تألیف عبدالرحمن ثورانی (د 461 ق) و تتمۀ آن از عبدالرحمن بن مأمون شافعی معروف به متولی (د 478 ق) است، ابوالفتوح عجلی این كتاب را در تكمیل آن نوشته است و مفتیان اصفهان در فتوا به كتاب تتمة‌التتمة استناد می‌كردند (ابن خلكان، همانجا).

مآخذ

 ابن‌خلكان، وفیات؛ ابن نقطه، محمد بن عبدالغنی، التقیید لمعرفة الرواة و السنن والمسانید، حیدرآباد دكن، 1403 ق / 1983 م؛ اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، طبقات الشافعیة، به كوشش عبدالله جبوری، بغداد 1391 ق / 1917 م؛ جنید شیرازی، ابوالقاسم، شدالازار، به كوشش محمد قزوینی، تهران، 1328 ش؛ حدیقة‌الشعیة، منسوب به مقدس اردبیلی، تهران، كتابخانۀ علمیۀ اسلامیه؛ خدیویه، فهرست؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، 1382 ق / 1962 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ همو، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن ‌الدبیثی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ سبكی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة، قاهره، 1966 م؛ سلامی، محمد بن رافع، تاریخ علماء بغداد، به كوشش عباس عزاوی، بغداد، 1375 ق / 1938 م؛ ششن، رمضان، نوادر المخطوطات العربیة فی مكتبات تركیا، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ شوشتری، نورالله ‌بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، تهران، 1365 ش؛ ضیاء مقدسی، محمد بن عبدالواحد، مناقب جعفر بن ابی‌طالب، به كوشش محمدحسن آل‌یاسین، بغداد، 1389 ق / 1969 م؛ طلس، محمد اسعد، الكشاف عن مخطوطات خزائن كتب الاوقاف، بغداد، 1372 ق / 1953 م؛ منذری، عبدالعظیم‌ بن عبدالقوی، التكملة لوفیات النقلة، به كوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1405 ق / 1984 م.

عبدالامیر سلیم