ابوعیسی اصفهانی

اَبوعیسی اِصْفَهانی، اسحاق‌ بن یعقوب، پیشوای مذهب عیسویه و اصفهانیه از مذاهب یهود در ایران که در زمان بنی‌امیه تا دوران منصور دوانیقی می‌زیست و در همان دوران در ری کشته شد. 
گویند نام او محمد بن عیسی (ابن حزم، 1 / 179) و به قولی ابواسحاق‌ بن یوسف بود (ابوالمعالی، 57) و نیز نام او را عوفید الوهیم یعنی عابد خدا آورده‌اند (شهرستانی، 2 / 20). وی مردی درزی از مردم نصیبین بود. پیروان او مدعی شدند که وی مردی «امّی» بود و کتابهای خود را از راه وحی و الهام تألیف کرد (جودائیکا). به نقل قرقسانی در کتاب الانوار والمراقب (نیمۀ اول سدۀ 4 ق)، ابوعیسی در دوران عبدالملک‌ بن مروان می‌زیست (همانجا؛ EI2)، ولی شهرستانی (2 / 20-21) گوید: در اواخر دوران بنی‌امیه به روزگار مروان حمار آغاز دعوت کرد و دعوت او تا دوران منصور عباسی ادامه داشت؛ گروهی بسیار از یهودیان به پیروی او برخاستند و برای او معجزاتی قائل شدند. او در جنگ، بسیاری از مسلمانان را کشت و سرانجام در ری خود و یارانش کشته شدند. 
ابوعیسی خود را پیامبر و رسول مسیح منتظر می‌پنداشت و می‌گفت که «مسیح» را 5 رسول باشد که پیش از وی یکی پس از دیگری بیایند. همچنین می‌پنداشت که خداوند با او سخن گفته و او را مأمور ساخته است تا بنی‌اسرائیل را از دست امتهای گناهکار و پادشاهان ستمگر رهایی بخشد. نیز می‌پنداشت که مسیح برترین اولاد آدم و پایگاهش از مقام پیامبران گذشته برتر است و چون او رسول مسیح بود، س او نیز از همه برتر است. او تصدیق مسیح را واجب می‌شمرد و دعوت «داعی» را بزرگ می‌داشت و به پندار او «داعی» همان «مسیح» بود (همانجا). پیروان او مدعی شدند که ابوعیسی به معراج رفت و خداوند سر او را مسح کرد، همچنین وی حضرت محمد (ص) را دید و به او ایمان آورد. یهودیان اصفهان او را همان دجال می‌دانند که از ناحیۀ آنان (از اصفهان) خروج خواهد کرد (مقریزی، 2 / 478- 479). ابوعیسی به پیروی از زبور، مردم را به خواندن 7 نماز در روز دستور داد (جودائیکا) و به قولی 10 نماز واجب کرد و اوقات نماز را معین ساخت و در کتاب خود ذبایح را تحریم کرد و از خوردن گوشت هر جانور اعم از پرنده و چهارپا نهی کرد و با بسیاری از احکام شریعت یهود که در تورات آمده است، مخالفت کرد (شهرستانی، همانجا). علاوه بر 10 نماز فریضه در شبانه‌روز، مقرر داشت هرکس شب هنگام جنب شود و خود را نشوید، تا 7 روز پاک نشود. نیز دو خمس واجب کرد یکی از بهر یاران و دیگری را بهر خزینۀ مسیح تا به وقت بیرون آمدن او در خزینه باشد (ابوالمعالی، همانجا). 
به نظر می‌رسد که بزرگ‌ترین مخالفت او با یهود در مسألۀ نسخ شرایع الهی بوده است که آن را عقلاً جایز می‌دانست و معتقد بود که نسخ اتفاق افتاده است. ازاین‌رو نام او در کتب فرق و مذاهب و ملل و نحل آمده است. برخی از پیروان او می‌پنداشتند که حضرت محمد (ص) و عیسی (ع) برای نسخ شریعت موسی (ع) مبعوث شدند (باقلانی، 147)، یا اینکه محمد (ص) و عیسی (ع) دو پیامبر راستگو هستند و بر قوم خود مبعوث شدند، ولی بعثت آنان برای تبدیل شریعت موسی (ع) نبود (همو، 131) و این دو نظر مخالف یکدیگر است. بیشتر منابع آورده‌اند که وی معتقد بود حضرت محمد (ص) برای قوم خود یعنی عرب و اولاد اسماعیل (ع) مبعوث شد و عیسی (ع) برای بنی‌اسرائیل (نک‍ : ابن حزم، 1 / 179؛ بغدادی، 140؛ آمدی، 3 / 106). 
با مرگ او پیروانش کلاً منقرض نشدند؛ قرقسانی در نیمۀ اول سدۀ 4 ق از حدود 20 تن از پیروان او در دمشق خبر می‌دهد. حرکت فکری او پس از کشته شدنش ادامه یافت و آثاری از تفکرات او در مکتب عنان ‌بن داوود مشاهده می‌شود (جودائیکا). 

مآخذ

آمدی، علی ‌بن محمد، الاحکام فی اصول الاحکام، به کوشش ابراهیم عجوز، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ ابن‌حزم، علی ‌بن احمد، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، به کوشش محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیره، عکاظ، 1402 ق / 1982 م؛ ابوالمعالی علوی، محمد، بیان الادیان، به کوشش هاشم رضی، تهران، 1342 ش؛ باقلانی، محمد بن طیب، التمهید، به کوشش محمود محمد خضیری و محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره، 1366 ق / 1947 م؛ بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد بن حسن کوثری، قاهره، 1367 ق / 1948 م؛ شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، به کوشش عبدالعزیز محمد وکیل، قاهره، 1387 ق / 1968 م؛ مقریزی، احمد بن علی، الخطط، بولاق، 1270 ق / 1853 م؛ نیز:

EI2; Judaica. 

عبدالامیر سلیم