ابوعوانه

اَبوعَوانه، یعقوب‌ بن اسحاق‌ بن ابراهیم ‌بن یزید اسفراینی (پس از 230-316 ق / 845- 928 م)، محدث و فقیه شافعی. وی برای تحصیل و استماع حدیث به نقاط مختلف ایران، عراق، حجاز، یمن، مصر و شام سفر کرد (ابوعوانه، 1 / 344، 4 / 38، جم‍ ؛ سمعانی، 1 / 223-224؛ ذهبی، سیر، 14 / 417- 419). ابوعوانه گویا پس از سفر به مصر به اسفراین بازگشته است (نک‍ : ابن خلکان، 6 / 394). 
ابوعوانه در المسند خود از مشایخ و استادانی چون پدرش اسحاق ابن ابراهیم، مسلم بن حجاج نیشابوری، ابوداوود سجستانی، ابوحاتم رازی، ابوزرعۀ رازی، ابراهیم حربی، ابن ابی الدنیا، یونس بن عبدالاعلی، ابوزرعۀ دمشقی، ابن‌شبۀ نمیری و عبدالله بن احمد بن حنبل نام برده است. او در مصر فقه شافعی را از ربیع بن سلیمان مرادی و ابوابراهیم مزنی فرا گرفت (ابن خلکان، 6 / 393- 394؛ نیز نک‍ : ابوعوانه، 1 / 48- 49، 208، 209) و به‌طوری‌که گفته می‌شود (نک‍ : ابن خلکان، 6 / 394؛ ذهبی، همان، 14 / 420)، نخستین کس بود که مذهب و کتابهای شافعی را در اسفراین رواج داد. 
در میان کسانی که از ابوعوانه روایت کرده‌اند، نام کسانی چون ابن‌حبّان بُستی (1 / 169)، ابوبکر احمد بن ابراهیم اسماعیلی، ابواحمد عبدالله ابن‌عَدی (سهمی، 490)، سلیمان بن احمد طبرانی (یاقوت، 1 / 247) و ابونعیم عبدالملک بن حسن اسفراینی (ابوعوانه، 4 / 2) دیده می‌شود. ابوعوانه را از ثقات شمرده و از زهد و تنسّک او یاد کرده‌اند (سمعانی، 1 / 223؛ ذهبی، تذکرة، 3 / 779-780). 
اگرچه برخی تاریخ مرگ ابوعوانه را 313 ق (ابن‌نقطه، 2 / 318) ذکر کرده‌اند، ولی بیشتر 316 ق را ترجیح داده‌اند (برای مثال، نک‍ : سبکی، 3 / 488؛ اسنوی، 2 / 203-204). او در اسفراین درگذشت و مقبره‌اش زیارتگاه مردمان گردید (ابن خلکان، همانجا). 
از آثار برجای ماندۀ ابوعوانه، المسند الصحیح است که مستخرجی بر صحیح مسلم است و در آن احادیث وی را با اسانید خویش فراهم آورده و بر پایۀ ابواب فقهی ترتیب داده است و در پایان برخی بابها، احادیثی چند افزوده است. این اثر از مسانید مشهور اهل سنت است و برای نخستین‌بار در حیدرآباد دکن، 1362- 1388 ق به چاپ رسیده است (برای نمونه‌هایی از رواج این مسند، نک‍ : صریفینی، فهرست، 833). از مختصر همین اثر نسخه‌هایی در دارالکتب (نک‍ : GAL, S, II / 947؛ خدیویه، 1 / 411) نگهداری می‌شود. 

مآخذ

 ابن حبان بستی، محمد، کتاب المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، 1396 ق؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن نقطه، محمد بن عبدالغنی، التقیید لمعرفة الرواة والسنن والمسانید، حیدرآباد دکن، 1404 ق / 1984 م؛ ابوعوانه، یعقوب بن اسحاق، المسند، حیدرآباد دکن، 1362-1386 ق؛ اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1391 ق / 1971 م؛ خدیویه، فهرست؛ ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1333- 1334 ق؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1384 ق / 1965 م؛ سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، به کوشش عبدالرحمن یمانی، حیدرآباد دکن، 1382 ق / 1962 م؛ سهمی، حمزة بن یوسف، تاریخ جرجان، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ صریفینی، ابراهیم بن محمد، تاریخ نیشابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، 1362 ش؛ یاقوت، بلدان، نیز: 

GAL, S. 

محمدرضا ناجی