ابوعمران فاسی

اَبوعِمْرانِ فاسی، موسی ‌بن عیسی‌ بن یَحُجّ غَفَجومی (368-430 ق / 979- 1039 م)، محدث و فقیه مالکی مغرب. برخی تاریخ تولد او را 363 و سال مرگش را 429 ق نیز نوشته‌اند (نک‍ : قاضی عیاض، 4 / 706؛ ابن بشکوال، 2 / 612). در پاره‌ای از منابع تاریخی، در ابتدای تشکیل دولت مرابطون از ملاقات برخی اشخاص با یک فقیه مالکی در قیروان در دهۀ 440-450 ق سخن گفته شده که به صورت احتمال یا با قاطعیت، این فقیه را ابوعمران فاسی دانسته‌اند (نک‍ : ابن‌اثیر، 9 / 618؛ ابن‌عذاری، 3 / 242، 4 / 7؛ نویری، 24 / 253)، ولی این روایات خالی از خلل نیستند. ابوعمران از طایفۀ غفجوم، شاخه‌ای از قبیلۀ بربر زناته یا هُوّاره بود که خاندان وی در فاس به بنو ابی حاج شهرت داشتند (قاضی عیاض، 4 / 702). 
گویا وی نخست نزد ابوالحسن علی حمامی و سپس نزد ابوالحسن قابسی دانش آموخت و از گروهی از مشایخ مغرب چون ابوبکر دویلی و علی‌ بن احمد لواتی سوسی حدیث شنید. سپس به اندلس سفر کرد و از مشایخ آن دیار مانند ابوالفضل احمد بن قاسم‌ بن عبدالرحمن و ابوزید عبدالرحمن‌ بن یحیی عطار استماع حدیث کرد و در قرطبه از ابومحمد اصیلی فقه آموخت. ابوعمران پس از آن به شرق سفر کرد و چندبار به زیارت خانۀ خدا نایل شد. در حرمین از ابوذر هروی و ابوالحسن ابن فراش و ابوالقاسم سفطی دانش آموخت و سپس راهی عراق شد. در 399 ق به بغداد رسید و در مجلس درس ابوبکر باقلانی شرکت جست و از او کلام و اصول آموخت، از ابوالحسین ابن حمامی قرائات را فرا گرفت و از کسانی چون ابوالفتح ابن ابی‌الفوارس و ابوالحسن علی‌ بن ابراهیم مستملی، ابوالعباس ابن محاملی، هلال حَفّار و جمعی دیگر استماع حدیث کرد. در مصر از ابوالحسن ابن ابی الجدار و احمد بن نور قاضی و دیگران حدیث شنید و چندی بعد به قیروان بازگشت و در آنجا سکنی گزید. دانش گسترده وسعۀ روایت وی در منابع مورد ستایش قرار گرفته و رجال‌شناسان او را توثیق کرده‌اند (نک‍ : ابن ماکولا، 7 / 166؛ حمیدی، 1 / 220، 365، 2 / 443، 480، 538؛ قاضی عیاض، 4 / 702-706؛ ابن‌بشکوال، 2 / 611). 
وی در قیروان چندی به تدریس قرائت پرداخت، ولی پس از مدتی به تدریس فقه و حدیث روی آورد. در مجلس او کسانی مانند ابوالولید هشام‌ بن سعید، عتیق سوسی، ابومحمد فحصلی و محمد بن طاهر بن طاووس حدیث شنیدند (حمیدی، 2 / 582؛ قاضی عیاض، 4 / 703؛ ابن بشکوال، همانجا). همچنین از شاگردان او وجّاج‌ بن زلوی (زلوان) را باید نام برد که در قیران از او دانش آموخت (ابوعبید، 164-165؛ ابن ‌عذاری، 4 / 7- 8). عبدالله ‌بن رشیق قرطبی نیز نزد او فقه آموخته است (مقری، 2 / 647). ابوعمران پس از عمری که بر سر تحصیل دانش و تدریس گذاشت، در قیروان درگذشت و بنابر وصیت خود، شاگردش عتیق سوسی بر پیکر او نماز گزارد و در خانۀ خود به خاک سپرده شد (مخلوف، 106). 
ابوعمران را تألیفات زیادی نبوده و تنها چند اثر در منابع متقدم از او یاد شده است: ازجمله حمیدی (2 / 480) اثری با عنوان امالی را از او نام برده و قاضی عیاض (4 / 704) نوشته که از احادیث عوالی وی حدود 100 برگ موجود است. وی تعلیقاتی هم برالمدونة و یادداشتهایی در شرح احوال مالکیان داشته است (مخلوف، همانجا؛ محفوظ، 4 / 10). اثر دیگر او فهرسه‌ای است که کتانی (1 / 111) آن را روایت کرده است، اما آثاری از او که اینک نسخه‌های خطی آنها موجود است، اینهاست: 1. الاحکام لمسائل الاحکام المستخرجة من کتاب الدلائل والاضداد، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ رباط (علوش، 2(1) / 247) و نسخه‌ای دیگر در کتابخانۀ اسکوریال (ESC2، شم‍ 1841(5)) موجود است؛ 2. حرز الاقسام لجمیع العلل والاسقام، که نسخه‌ای از آن در انستیتوی خاورشناسی شوروی (خالدوف، شم‍ ‍10080) نگهداری می‌شود؛ 3. مجموعه‌ای فقهی احتمالاً با عنوان النظائر، که نسخه‌ای از آن در الجزائر موجود است (نک‍ : GAL, S, I / 661). 

مآخذ

 ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن بشکوال، خلف ‌بن عبدالملک، الصلة، قاهره، 1966 م؛ ابن‌عذاری، محمد، البیان المغرب، ج 3، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، 1983 م؛ همو، همان، ج 4، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1967 م؛ ابن ماکولا، علی ‌بن هبة ‌الله، الاکمال، حیدرآباد دکن، 1406 ق / 1986 م؛ ابوعبید بکری، عبدالله، المغرب فی ذکر بلاد افریقیة والمغرب، به کوشش دوسلان، الجزایر، 1857 م؛ حمیدی، محمد بن فتوح، جذوة المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، رباط، 1954 م؛ قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، 1387 ق / 1967 م؛ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، قاهره، 1346 ق؛ محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسیین، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ مخلوف، محمد بن محمد، شجرة النور الزکیة، قاهره، 1350 ق؛ مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388 ق / 1968 م؛ نویری، احمد بن عبدالله، نهایة الارب، به کوشش حسین نصار و عبدالعزیز اهوانی، قاهره، 1403 ق / 1983 م؛ نیز: 

ESC2; GAL, S; Khalidov. 

علی رفیعی