ابوعلی رودباری

اَبوعَلیِ رودْباری، محمد بن احمد (احمد بن محمد) بن قاسم (د 322 ق / 934 م)، صوفی و عارف. در نام وی اختلاف است: سلمی، به نقل از خواهرزادۀ وی، نام او را احمد ذکر کرده است (ص 362؛ نیز نک‍ : ابونعیم، 10 / 356؛ قشیری، 416؛ سبکی، 3 / 48)، اما خطیب بغدادی، ضمن استناد به نوشته‌هایی از خود وی، نام محمد را صحیح می‌داند (1 / 329-330؛ نک‍ : سمعانی، 6 / 188؛ ابن اثیر، 2 / 41). نام حسن‌ بن همام نیز که در برخی مآخذ آمده است (نک‍ : ابن زیّات، 236؛ سخاوی، 342)، درست به نظر نمی‌رسد؛ چنانکه مآخذ کهن‌تر به نادرستی آن اشاره داشته‌اند (خطیب، 1 / 330؛ انصاری، 374؛ قس: ذهبی، 14 / 535). نسبت رودباری نیز دانسته نیست که که دقیقاً مربوط به کدام ناحیه است: برخی مانند سمعانی، او را به رودبار در ناحیۀ طوس نسبت داده‌اند (6 / 187) و برخی دیگر گفته‌اند که او منسوب به رودبار از نواحی بغداد بوده است (ابن‌قیسرانی، 195). از انتساب او به رودبار در ناحیۀ جبال نیز سخن به میان آمده است (قزوینی، 373). با آنکه نمی‌توان در باب هیچ یک از این موارد اطمینان حاصل کرد، اما تصریح به بغدادی بودن او در مآخذ، این احتمال را که وی از رودبار بغداد بوده باشد، تقویت می‌کند (نک‍ : خطیب، سلمی، همانجاها؛ یاقوت، 2 / 831). همچنین او را از تبار بزرگان و وزیران ایران عصر ساسانی دانسته (خطیب، همانجا؛ انصاری، 373؛ هجویری، 197) و سلسله نسبِ وی را تا کسری رسانده‌اند (خطیب، سلمی، همانجاها). 
ابوعلی نخست در سلک مریدان جنید درآمد (جامی، 200) و به گفتۀ خودش، اصول طریقت را از جنید، فقه را از ابوالعباس ابن سُریَج، ادبیات را از ثعلب و حدیث را از ابراهیم جَربی فرا گرفت (سلمی، 369؛ قشیری، همانجا). وی در بغداد و شام با بزرگان صوفیه همچون ابوالقاسم جنید، ابوالحسین نوری، ابوحمزۀ بغدادی و ابوعبدالله ابن الجلاء دیدار کرد و از آنان بهره یافت (سلمی، 362)، سپس راهی مصر شد و در همانجا سکنی گزید (همو، خطیب، همانجاها). ابوعلی علاوه بر مقام طریقتی، حافظ حدیث، فقیه و ادیب نیز بود (سلمی، ابن اثیر، همانجاها)، چنانکه او را به جامعیت در علم شریعت و حقیقت ستوده‌اند (خطیب، 1 / 331؛ انصاری، 375). از شاگردان او می‌توان به ابوعلی کاتب، خواهرزاده‌اش ابن عطا، محمد بن عبدالله رازی، احمد بن علی وجیهی، معروف زنجانی و ابن خفیف اشاره کرد (دولتشاه، 147؛ ذهبی، 14 / 536؛ دیلمی، 60). 
از میان گفته‌هایی که به ابوعلی نسبت داده‌اند، به نکاتی که او را دارای عقاید ممتازی نشان دهد، برنمی‌خوریم؛ اما سخنانی که در باب سماع گفته، با گرایشی که به فقه و حدیث داشته است، نشان می‌دهد که طریقت را در حدود شریعت می پسندیده، چنانکه سماع را چون دم شمشیر شمرده و گفته است که انحراف در آن موجب سرنگونی در آتش می‌شود (نک‍ : سرّاج، 299؛ قشیری، 348؛ نیز نک‍ : سلمی، 364؛ ابونعیم، همانجا). از قول او آورده‌اند که در تعریف صوفی گفته است: صوفی آن است که صوف پوشد بر صفا و بچشاند نفس را طعم جفا و بیفکند دنیا را از پس قفا و سلوک کند به طریق مصطفی (ص) (خطیب، 1 / 331-332). گرچه به گفتۀ کلاباذی (ص 31) و خطیب بغدادی (1 / 329)، ابوعلی تصانیف نیکویی در تصوف داشته، ولی امروز از او کتاب مستقلی برجای نمانده است، تنها سراج به نوشته‌ای به خط وی، دربارۀ جنید اشاره دارد (ص 181). تذکره‌نویسان عبارات پراکندۀ بسیار و کلمات حکمت‌آمیز و نیز اشعاری به عربی از او نقل کرده‌اند (نک‍ : ابونعیم، 10 / 357؛ سلمی، 364- 368). کراماتی نیز بدو منسوب است (نبهانی، 1 / 485). 
ابوعلی رودباری در مصر درگذشت (سلمی، 362؛ ابونعیم، 10 / 356) و در گورستان قَرافه نزدیک مزار ذوالنون مصری مدفون شد (ابن زیّات، 236؛ سخاوی، 342). 

مآخذ

ابن اثیر، علی، اللباب، بیروت، دارصادر؛ ابن زیّات، محمد، الکواکب السیارة فی ترتیب الزیارة، مصر، 1325 ق / 1907 م؛ ابن قیسرانی، محمد، الانساب المنفقة، به کوشش دیونگ، لیدن، 1867 م؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، مصر، 1357 ق / 1938 م؛ انصاری هروی، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1362 ش؛ جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1336 ش؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، تهران، 1338 ش؛ دیلمی، ابوالحسن، سیرة الشیخ الکبیر، ترجمۀ فارسی رکن‌الدین یحیی‌ بن جنید شیرازی، به کوشش ا. شیمل ـ طاری، تهران، 1363 ش؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1385 ق؛ سخاوی، علی، تحفة الاحباب و بغیة الطلاب، به کوشش محمود ربیع و حسن قاسم، قاهره، 1356 ق / 1937 م؛ سرّاج طوسی، عبدالله، اللمع فی التصوف، به کوشش نیکلسون، لیدن، 1914 م؛ سلمی، محمد، طبقات الصوفیة، به کوشش یوهانس پدرسن، لیدن، 1960 م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمن معلمی، حیدرآباد دکن، 1386 ق / 1966 م؛ قزوینی، زکریا، آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت، 1404 ق؛ قشیری، عبدالکریم، الرسالة القشیریة، به کوشش معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ کلاباذی، محمد، التعرف لمذهب اهل التصوف، به کوشش عبدالحمید محمود و طه عبدالباقی مسرور، قاهره، 1380 ق / 1960 م؛ نبهانی، یوسف، جامع کرامات الاولیاء، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، تهران، 1358 ش؛ یاقوت، بلدان. 

عباس مصلائی‌پور