ابوعلی دامغانی

اَبوعَلیِ دامغانی، محمد بن عیسی (د 382 ق / 992 م)، وزیر و دیوان‌سالار دورۀ سامانی. از آغاز زندگانی ابوعلی آگاهی چندانی در دست نیست. ابوالقاسم الیمانی شاعر معاصر او، کنیه و نام و نام پدر و شهری را که وی بدان منسوب است، در یک بیت شعر آورده است (ثعالبی، یتیمة، 4 / 144). صفدی (4 / 304) به نقل از ثعالبی او را اهل بخارا دانسته است، اما عبارت ثعالبی (همان، 4 / 101، 143) تنها ناظر به دورۀ اقامت و وزارت وی در آن شهر است. ابوعلی از جوانی در دستگاه ابومنصور محمد بن عبدالرزاق (د 350 ق / 961 م) سپهسالار سامانیان در خرسان پیشۀ دبیری داشت (همان، 4 / 143)، سپس به بخارا رفت و در دربار سامانیان به ریاست دیوان رسایل منصوب شد. وی گویا سالیان درز در آن شغل بود، تا به روزگار فرمانروایی نوح بن منصور سامانی به وزارت رسی (مقدسی، 2 / 494). 
ابوعلی چندین‌بار وزارت یافت (ثعالبی، همانجا). برخی از منابع، نخستین سال وزارت او را 377 ق / 987 م (عتبی، 84) و برخی دیگر 378 ق (گردیزی، 367) آورده‌اند (قس: قزوینی، 7 / 266). 
ابوعلی دامغانی زمانی وزار یافت که دولت سامانی واپسین سالهای اقتدار خود را می‌گذراند. در ولایات مدعیان قدرت سر برآورده بودند؛ درآمد دولت کاهش یافته بود و وزیران اقتداری نداشتند (عتبی، 84-85). با اینهمه ابوعلی کوشید کارها را به سامان آورد، اما به سبب جنگهای داخلی و کشمکش بر سر قدرت در بخارا، کاری از پیش نبرد و پس از مدت کوتاهی برکنار شد (همو، 84؛ خواندمیر، 113) و ابونصر زید وزارت یافت. او هرچند مانند وزیر پیشین شایستگیهایی داشت، اما دوران وزارتش چندان نپایید و ابوعلی دیگربار در 380 ق به وزارت رسید (عتبی، 85؛ گردیزی، همانجا). در این زمان بغراخان فرمانروای ایلک خانیان (ﻫ م)، بخارا را تصرف کرد و نوح ‌بن منصور به ناچار گریخت. 
بغراخان در بازگشت، ابوعلی دامغانی را با خود به سمرقند برد، وی همانجا بود تا اندکی بعد درگذشت (همانجا). 
گفته‌اند که ابوعلی دامغانی، 50 سال در دربار سامانیان پیوسته به خدمت مشغول بود. این دیرپایی او در مشاغل دیوانی و وزارت، با آنکه مایۀ شعر طنزآلودی در حق او شد، وی را در کارها چندان چیره‌دستی بخشیده بود که در خوش‌نویسی، بلاغت، کتابت و وزارت بدو مثل می‌زدند (ثعالبی، همانجا). او خود شعر می‌سرود، ولی آن را آشکار نمی‌کرد و نیز دوستدار ادب بود و ادیبان را می‌نواخت (همانجا). قطعه‌ای از نامۀ بلیغ او به ابعلی سیمجوری، سپهسالار سامانی را عتبی (ص 97) ذکر کرده است. با اینکه عتبی (همانجا) ابوعلی دامغانی را نکوهش کرده و مضراب بوشنجی، ضمن شعری وی را ستمگر خوانده (همو، 171)، ولی شاعرانی چون ابوالقاسم الیمانی و مهلبی در اشعاری او را ستوده‌اند (ثعالبی، همان، 4 / 144؛ تتمة، 2 / 94). 

مآخذ

 ثعالبی، عبدالملک ‌بن محمد، تتمة الیتیمة، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1353 ق؛ همو، یتیمة‌الدهر، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، 1377 ق؛ خواندمیر، غیاث‌الدین‌ بن همام‌الدین، دستورالوزراء، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1355 ش؛ صفدی، خلیل ‌بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، 1381 ق / 1961 م؛ عتبی، احمد بن عبدالجبار، تاریخ یمینی، ترجمۀ ناصح‌ بن ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، 1357 ش؛ قزوینی، محمد، یادداشتها، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1342 ش؛ گردیزی، عبدالحی‌ بن ضحاک، تاریخ، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363 ش؛ مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران، 1361 ش. 

منصور صفت‌گل