ابوعلی جوزجانی

اَبوعَلیِ جوزَجانی، حسن ‌بن علی، از عرفای خراسان در سدۀ 3 و اوایل سدۀ 4 ق / 9-10 م. 
تاریخ ولادت وی دانسته نیست، اما سلمی او را با محمد بن علی ترمذی (د ح 320 ق) و محمد بن فضل بلخی (د 318 ق) تقریباً هم سن دانسته است (ص 242؛ نیز نک‍ : انصاری، 270؛ جامی، 128؛ شعرانی، 1 / 90). ترمذی، به گفتۀ ذهبی، 80 سال (2 / 645)، و به گفتۀ ابن حجر 90 سال زیسته است (5 / 310). از این‌ر، می‌توان تاریخ ولادت ابوعلی جوزجانی را با فرض اینکه سنش نزدیک به سن ترمذی و بلخی بوده باشد، بین سالهای 230-240 ق / 845- 854 م دانست. 
محل ولادت وی نیز شناخته نیست، اما از دیدار علی‌بن بندار صیرفی با وی در جوزجان (گوزگان) (سلمی، 533؛ انصاری، 248) و از شهرت وی به جوزجانی و همچنین مصاحبت با مشایخی که همۀ آنان از خراسان بوده‌اند (سلمی، همانجاها، 159، 472)، چنین بر می‌آید که زندگانی وی عمدتاً در جوزجان و یا پیرامون آن (در خراسان) سپری شده است. 
از نحوۀ سیر و سلوک و استادان او اطلاعی دردست نیست. برخی او را مرید ترمذی دانسته‌اند (هجویری، 186؛ عطار، 562)، اما باتوجه به آنکه سلمی تنها به مصاحبت او با ترمذی اشاره دارد (ص 242) و آن دو را تقریباً هم‌سن دانسته است، ظاهراً ارتباط مرید و مرادی بین آن دو بعید می‌نماید. 
ابوعلی با کسانی چون محمد بن فضل بلخی، ابوعثمان سعید و عبدالله‌ بن محمد رازی نیز مصاحبت داشته است (سلمی، همانجاها؛ ابونعیم، 350؛ انصاری، همانجاها، 438؛ شعرانی، همانجا). برخی از سخنان ابوعلی از طریق عبدالله ‌بن محمد رازی به سلمی رسیده است (نک‍ : سلمی، 243). مریدان و شاگردان وی دقیقاً شناخته نشده‌اند، جز آنکه هجویری از ابراهیم سمرقندی به عنوان مرید وی یاد می‌کند (همانجا). 
ابوعلی افزون بر سخنانی که دربارۀ خوف، رجا، محبت، صبر، رضا و دیگر موضوعات عرفانی گفته (سلمی، 242-243؛ ابونعیم، همانجا؛ قشیری، 200؛ عطار، 562-563)، آثاری نیز در باب ریاضات، مجاهدات، معاملات و آفات سیر و سلوک داشته است (کلاباذی، 32-33؛ هجویری، همانجا؛ انصاری، 269؛ عطار، 562). 

مآخذ

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1329- 1331 ق؛ ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء، قاهره، 1357 ق / 1938 م؛ انصاری هروی، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1362 ش؛ جامی، عبدالرحمن‌ بن احمد، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1336 ش؛ ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1333-1334 ق؛ سلمی، محمد بن حسین، طبقات الصوفیة، به کوشش پترسن، لیدن، 1960 م؛ شعرانی، احمد بن علی، الطبقات الکبری، قاهره، 1374 ق / 1954 م؛ عطار، محمد، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد استعلامی، تهران، 1366 ش؛ قشیری، عبدالکریم‌ بن هوازن، الرسالة القشیریة، به کوشش معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، بیروت، 1980 م؛ هجویری، علی‌ بن عثمان، کشف المحجوب، به کوشش و. ژوکوفسکی، لنینگراد، 1926 م. 

مینا حفیظی