ابوعصیده

اَبوعصیده، ابوجعفر احمد‌ بن عبید بن ناصح (د ح 275 ق / 888 م)، راوی و نحوی ایرانی تبار عصر عباسی. اصل وی از دیلم بود و نیای بزرگش بَلَنجَر نام داشت (خطیب، 4 / 258؛ سمعانی، 2 / 319). تاریخ و محل ولادت ابوعصیده به درستی روشن نیست. ذهبی گوید: وی به هنگام مرگ 90 سال داشته است (13 / 194) كه در این صورت سال تولد او باید حدود 185 ق باشد.
ابوعصیده نزد بزرگان دو مكتب نحوی كوفه و بصره از جمله اصمعی، ابن اعرابی و هیثم ‌بن عدی به كسب دانش پرداخت (وشاء، 11، 61، 66؛ تنوخی، 4 / 378) و از كسانی چون واقدی، علی ‌بن عاصم، ابوداوود طیالسی و حسین بن علوان حدیث شنید (خطیب، همانجا؛ مزی، 1 / 403) و پس از آنكه در علم و ادب شهرتی یافت، به دعوت متوكل (حك‍ 232-247 ق) به سامرا رفت و تعلیم و تربیت فرزندان وی، منتصر و معتز را بر عهده گرفت. در این زمینه حكایاتی نیز آمده است (ابن ندیم، 79-80؛ ابن انباری، 142؛ یاقوت، 3 / 230-231). ابوعصیده مجالس درسی نیز در سامرا تشكیل داد و به تدریس برخی آثار استادان خود از جمله اصمعی و واقدی، به ویژه المغازی و السیر واقدی، پرداخت (خطیب، 4 / 259، 260؛ قفطی، 1 / 34-35؛ یاقوت، 3 / 231). از شاگردان او وشاء، قاسم بن محمد بن بشار انباری، احمد بن حسن بن سفیان، علی بن محمد مصری، محمد ابن جعفر آدمی و عبدالله بن اسحاق خراسانی را می‌توان نام برد (وشاء، 11، 12، جم‍ ؛ خطیب، 4 / 259).
ابوعصیده در نحو پیرو مكتب كوفه بود (ابن ندیم، 79؛ ابوالعلاء، 384-385) و زبیدی او را در طبقۀ سوم نحویان كوفه نهاده است (ص 224). وی راوی شعر نیز بوده و اشعار برخی از شاعران هم روزگار خود از جمله ابویعقوب خریمی را روایت كرده است (خطیب، 6 / 326). او افزون بر روایت شعر، به نقل احادیثی نیز پرداخته و به همین جهت نام وی به كتابهای رجال راه یافته است (نك‍ : مزی، 1 / 402-404؛ ابن حجر، 1 / 60). گرچه احادیث وی چندان مورد اعتماد محدثان نبوده و جز ابن حبان كه وی را در زمرۀ ثقات آورده است (8 / 43)، دیگران او را ضعیف خوانده‌اند (نك‍ : یاقوت، 3 / 228، 231-232). وی روایاتی دربارۀ فاطمۀ زهرا (ع) و ماجرای فدك نیز نقل كرده است (نك‍ : ابن ابی الحدید، 16 / 249) و احتمالاً به همین جهت برخی از معاصران، وی را در زمرۀ شیعیان آورده‌اند (نك‍ : خوانساری، 1 / 200؛ قمی، 1 / 124؛ مدرس، 7 / 204-205).
ابوعصیده شعر نیز می‌سرود، اما تنها 4 بیت از اشعار او به دست ما رسیده است (یاقوت، 3 / 232). تاریخ مرگ او را برخی 273 و برخی دیگر 278 ق نوشته‌اند(نك‍ : همو، 2 / 228؛ صفدی، 7 / 166).

آثـار

از تألیفات ابوعصیده بجز عیون الاخبار و الاشعار كه نسخه‌ای از آن در قاهره موجود است (نك‍ : GAS, II / 82)، چیزی بر جای نمانده است. ابن ندیم، 3 كتاب دیگر نیز با عنوانهای الزیادات من معانی الشعر، المذكر و المؤنث و المقصور والممدود به وی نسبت داده است (ص 80).

مآخذ

 ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج‌البلاغة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1962 م؛ ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهة‌الالباء، به كوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959 م؛ ابن حیان، محمد، الثقات، حیدر‌آباد دكن، 1402 ق / 1982 م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب‌ التهذیب، حیدر‌آباد دكن، 1325 ق؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوالعلاء معری، احمد بن عبدالله، رسالة‌الغفران، به كوشش عایشه عبدالرحمن، قاهره، دارالمعارف؛ تنوخی، محسن بن علی، الفرج بعدالشدة، به كوشش عبود شالجی، بیروت، 1398 ق / 1978 م؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ خوانساری، محمد باقر، روضات ‌الجنات، تهران، 1382 ق / 1962 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام‌النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ زبیدی، محمد بن حسن، طبقات ‌النحویین و اللغوبین، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1373 ق / 1954 م؛ سمعانی، عبدالكریم بن محمد، الانساب، به كوشش عبدالرحمن بن یحیی، حیدر‌آباد دكن، 1383 ق / 1963 م؛ صفدی، خلیل بن ایبك، الوافی بالوفیات، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1389 ق / 1969 م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1369 ق / 1950 م؛ قمی، عباس، الكنی و الالقاب، تهران، 1397 ق؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة‌الادب، تبریز، 1346 ش؛ مزی، یوسف، تهذیب‌الكمال فی اسماء الرجال، به كوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ وشاه، محمد، الموشی، بیروت، 1385 ق / 1965 م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

GAS.

عباس حجت جلالی