حاجی‌آباد

حاجیْ‌آباد، شهرستان و شهری در استان هرمزگان:

شهرستان حاجی‌آباد

این شهرستان با مساحتی حدود 7 / 955ª10 کمـ 2 در شمال استان هرمزگان واقع شده، و از شمال و شمال غربی به شهرستانهای سیرجان و بافت در استان کرمان، از شرق به شهرستانهای کهنوج (در استان کرمان) و دهبارز (رودان)، از شمال غربی و غرب به شهرستانهای داراب و لارستان (در استان فارس)، و از جنوب به شهرستان بندرعباس محدود است (نک‍ : جغرافیا ... ، 50؛ اطلس ... ، 184- 185).
شهرستان حاجی‌آباد در گذشته از بخشهای تابع شهرستان بندرعباس به‌شمار می‌رفت، اما بر اساس تصویب‌نامۀ هیئت دولت در 30 بهمن 1372 به شهرستان ارتقا یافت (نامه ... ، میرزاده، بش‍‌ ).
شهرستان حاجی‌آباد بر اساس قانون تقسیمات کشوری در 1388ش مشتمل بر 3 بخش، 6 دهستان و دو شهر حاجی‌آباد و فارغان است ( نشریه... ، بش‍‌ ). این شهرستان در سرشماری رسمی 1385ش دارای 442‘62 تن جمعیت بوده است («مرکز ... »، بش‍‌ ).
حاجی‌آباد از نظر عوارض طبیعی ناحیه‌ای است که در میان کوههای آن دشتهای پهناور و حاصلخیز قرار‌گرفته است و به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌شود که هر کدام از نظر جنس خاک و آب و هوا دارای ویژگیهایی است. بخش شرقی شامل فارغان و احمدی است که پیرامون آن را کوههایی منشعب از رشته‌کوه زاگرس فرا گرفته است. سیرو با 544‘2 متر ارتفاع و سفیدمور‌تا‌کوه با 325‘2 متر ارتفاع از قله‌های مهم این شهرستان است (میرزاده، بش‍ ؛ فرهنگ جغرافیایی کوهها ... ، 3 / 363، 365).
آب و هوای حاجی آباد در زمستانها معتدل و در تابستانها گرم و خشک، و اقتصاد آن برپایۀ کشاورزی، باغداری و دامداری استوار است. خرما، مرکبات، به‌ویژه لیمو‌شیرین و نارنگی، صیفی‌جات، غلات و حبوبات از محصولات کشاورزی آنجا ست. بخش غربی این شهرستان ناحیه‌ای خشک و کم‌آب است. مهم‌ترین رودخانۀ این بخش، رود شور طارم است. آب این رودخانۀ فصلی به‌سبب گذشتن از شوره‌زارها و گنبدهای نمکی شور است و برای کشاورزی مناسب نیست (میرزاده، بش‍ ؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 114 / 46). افزون بر کشاورزی و دامداری، صنایع دستی نظیر جاجیم بافی، سفره بافی و گلیم بافی نیز در آنجا رواج دارد (میرزاده، بش‍‌ ).
شهرستان حاجی‌آباد در مسیر راههای مواصلاتی واقع شده است، و راه‌آهن بندرعباس ـ بافق نیز از آن می‌گذرد (سایبانی، از بندر ... ، 81).

شهر حاجی‌آباد

این شهر که مرکز شهرستان حاجی‌آباد است، با 264ª20 تن جمعیت (1385ش) در‌˚28 و‌´18 عرض جغرافیایی و‌˚55 و‌´54 طول جغرافیایی («مرکز»، همانجا؛ پاپلی، 195)، و بر سر راه بندرعباس به سیرجان و بندرعباس به بافت واقع شده است (جعفری، 415).

پیشینۀ تاریخی

اگرچه آگاهی چندانی از تاریخ پیش از اسلام این منطقه در دست نیست، اما با توجه به آثار بر جای مانده در این شهرستان مانند قنات و زیارتگاهی معروف به بی‌بی دختران در کنار آن، که نزد اهالی مورد احترام و مقدس بوده است، می‌توان احتمال داد که این زیارتگاه با اناهیتا، ایزد‌بانوی نگاهبان آب در آیین زردشت، ارتباط دارد و تاریخ آن را می‌توان به روزگار پیش از اسلام رساند. همچنین گورستانهایی که میان اهالی به گورستان زردشتیان معروف است، یکی دیگر از نشانه‌های قدمت این شهرستان است (نامه).
واقع شدن این ناحیه در مسیر مواصلاتی میان بندرعباس و نواحی داخلی ایران بر اهمیت آن افزوده است. وجود قلعه و ستونهای ساخته‌شده از سنگ و ساروج، معروف به شمیل که در این شهرستان در مسیر برخی از راهها، برای راهنمایی کاروانیان نصب می‌شده نیز بیانگر همین اهمیت است. به نوشتۀ سدید‌السلطنه، این قلعه‌ها را با سنگهای تراشیده از دل کوه (ص 31) در دوره‌های پیش از تیموریان بنا نهاده بودند، زیرا در تاخت‌وتازهای گورکانیان در اواخر سدۀ 8 ق / 14م به این نواحی، قلعه‌ای که در تنگ زندان، یکی از راههای قدیمی بندرعباس به کرمان، واقع بود، به دست آنان غارت و تاراج شد (میرخواند، 6 / 262-263). تنگ زندان و تنگ زاغ از راههای قدیمی بندرعباس به کرمان، و بندرعباس به سیرجان و یزد در این ناحیه قرار داشتند (سایبانی، بندرعباس ... ، 83-84).
نام حاجی‌آباد نخستین‌بار در منابع اواخر دورۀ زندیه و اوایل دورۀ قاجاریه به‌چشم می‌خورد. این نام برگرفته از قلعه‌ای در آنجا ست. امروزه (1389ش) نیز آثار این قلعه در شهرستان حاجی‌آباد برجا ست (فسایی، 2 / 1352؛ نامه). به نوشتۀ فسایی ــ مؤلف دورۀ قاجاریه ــ در اواخر سلطنت نادرشاه و اوایل دورۀ زندیه، نصیرخان لاری 7 بلوک ایسین و تازیان، بیونج، خشن‌آباد، طارم (امروزه در حاجی‌آباد)، فارغان (امروزه بخشی در حاجی‌آباد)، فین و گله‌گاه را تصاحب و ضمیمۀ لارستان کرد و آنها را بلوک‌سبعه نامید. حاجی‌آباد در آن روزگار روستایی ‌آباد از توابع ناحیۀ طارم به‌شمار می‌رفته است (2 / 1350-1352). بلوک سبعه پیش از آنکه جزو لارستان گردد، به همراه دارابجرد و اصطهبانات جزو شبانکاره به‌شمار می‌رفته است (خورموجی، 105). در اوایل سالهای 1300ش، محال‌سبعه از لارستان جدا، و جزو کرمان شد (مورخ، 80-81).
پلیس جنوب در سالهای 1335-1340ق با هدف ایجاد امنیت در مسیر بندرعباس ـ سیرجان پایگاهی در طارم حاجی‌آباد و نیز جاده‌ای از سیرجان به حاجی‌آباد احداث کرد (سایبانی، از بندر، 237- 238).
در دورۀ پهلوی اول، حاجی‌آباد جزو محال هفت‌گانۀ (سبعه) ولایات خمسۀ استان فارس بود که در مناطق گرمسیر آن خرما، برنج، غلات و تنباکو، و در مناطق سردسیر انگور و گل به‌عمل می‌آمد و به هندوستان صادر می‌شد (کیهان، 2 / 236، 238).

مآخذ

اطلس گیتا‌شناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1387ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جغرافیای استان هرمزگان، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتابهای درسی، تهران، 1385ش؛ خورموجی، محمدجعفر، نزهة الاخبار (تاریخ و جغرافیای فارس)، به کوشش علی آل داود، تهران، 1380ش؛ سایبانی، احمد، از بندر جرون تا بندرعباس، بندرعباس، 1377ش؛ همو، بندرعباس و هلال طلایی، بندرعباس، 1380ش؛ سدید‌السلطنه، محمد علی، بندرعباس و خلیج فارس، به کوشش احمد اقتداری، تهران، 1342ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (دولت‌آباد)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1362ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ فسایی، حسن، فارس ‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛ «مرکز آمار ایران» (نک‍ : مل‍ ، آمار)؛ مورخ لاری، علاءالدین، تاریخ لارستان، به کوشش محمد باقر وثوقی، شیراز، 1371ش؛ میرخواند، محمد، روضة الصفـا، تهران، 1339ش؛ میرزاده، احمد، «شهرستـان حـاجی‌آبـاد» (نک‍ : مل‍ )؛ نامۀ فرمانداری شهرستان حـاجی‌آبـاد در پاسخ به نـامۀ شم‍ 4377، مورخ 22 / 6 / 1389ش مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1388ش؛ نیز:

Amar, www.amar.org / nofoos 1385 /  de fault. Aspx? Tabid= 1887; Hadiahmad, http: / / hadiahmad. blogfa. com / 8902. aspx.

شیوا جعفری