حاج علیلو

حَاجْ عَلیلو، یا «حاج ال لو» از طایفه‌های مهم ایلات قره داغی ساکن در قره داغ (نام کوه و منطقۀ اطراف آن) ارسباران. ایل یا ایلات قره‌داغی یا قره‌داغلو منتسب به این محل‌اند و مدتها به تمام طوایف ساکن در این منطقه، ازجمله طایفۀ حاج‌علیلو، قره‌داغلو اطلاق می‌کردند.

پراکندگی جغرافیایی

یکی از نقاط مهم استقرار این طایفه، آبخواره از توابع دهستان اوزمدل واقع در شهرستان ورزقان است که دارای عمارتهای مجلل و باشکوهی است که توسط مهندس روسی، کرسلنسکی بنا شده است (خاماچی، 310). همچنین اوزبک، صومعه، کنگرلو، خطای، ایـری بـوجاق، خلف ـ بگلوی علیا و سفلا، قره قیه، جیغ جیغ، یلی سفلا، یلی علیا، داغلو، مددلو، حسن قشلاقی، آق قشلاق، قانلو، کهلو و شاه‌بنده در شهرستان کلیبر واقع در دشت مغان از مهم‌ترین قشلاقات، و مشک عنبر، قصبه، چهارشنبه، نهند، سون‌گون، چیچک‌لو، پیرسقا و ارتفاعات هشت‌سر در شهرستانهای اهر، هریس، شبستر، تبریز و ورزقان از مهم‌ترین ییلاقات این منطقه است (شاه‌حسینی، 88، 101-102، 106).

سازمان و تقسیمات طایفه‌ای

هریک از ایلات قره‌داغی به‌طورکلی از چند طایفه و هر طایفه از چند تیره و هر تیره از چند اُبه تشکیل شده است (همو، 46- 48). برخی از نویسندگان شمار تیره‌های طایفۀ حاج علیلو را میان 11 و 14 تیره معرفی کرده‌اند. تیره‌های تراکمه، قره‌خانلو، قره باغلو، چاخرلو، گنجه‌لو، کنگرلو، مددلو، پیرعلی لو، باغ بستلو، قره داغلو، مقدم اوزبک، مقدم قره‌گونی، مقدم تیول و زینی بیگ‌لو از آن جمله‌اند (همو، 53؛ عمران ... ، 47- 48؛ اُبرلینگ، 71).
طایفۀ حاج علیلو و تیره‌های آن رهبرانی همچون دیگر طوایف داشته‌اند که از آن جمله می‌توان از اسدالله سلطان، محمدحسن بیک، محمدحسین خان، رستم خان، امیرارشد، سردار عشایر، فرامرزخان و آقامحمدخان (به ترتیب ازجمله سران و رهبران این طایفه از دورۀ فتحعلی شاه قاجار تا دورۀ پهلوی دوم) نام برد (بایبوردی، 139-140، 147).
شماری دیگر از افراد طایفۀ حاج علیلو به‌صورت مستقل در منطقۀ ییلاقـی سهند استقـرار دارند. این طایفۀ مستقل ــ کـه در اصطلاح محلی بـه «حـاج آلـی» معروف هستند ــ از 3 تیـره بـه نامهای شیخ علی بیک لو، حاج محمدلو و حاج علی پناه لو تشکیل شده است که در دهۀ 1360ش در 57 اُبه با جمعیتی بالغ بر 313 خانوار، در منطقۀ ییلاقی سهند می‌زیسته‌اند (شاه‌حسینی، 94-95).

کوچندگی

کوچ عشایر ارسباران جملگی میان ارتفاعات ارسباران و دشت مغان غربی صورت می‌گیرد. این عشایر کوچ بهارۀ خود را از اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد از دشت مغان و کرانه‌های جنوبی ارس تا دشت خداآفرین در شهرستان کلیبر به سمت نواحی کوهستانی منطقۀ ارسباران آغاز می‌کنند. کوچ پاییزه از اواخر شهریور ماه از مناطق مرتفع کوهستانی به سمت دشت مغان آغاز می‌شود (همو، 112). غالباً حاج علیلوها در قشلاق در ساختمانها، و در ییلاق در سرپناههایی چون: آلاچیق، چادر برزنتی، چاتما، کومه، سورمه دام، کُهَل، آغل و چارچی به‌سر می‌برند (همو، 120، 127-130).

جمعیت

در 1344ش، جمعیت طایفۀ حاج علیلو را 002‘1 خانوار یا 648‘5 تن (عمران، 47)، و در سرشماری عشایری 1377ش، 694‘1 خانوار گزارش داده‌اند. از شمار جمعیت این طایفه در همین سال اطلاعی داده نشده، و فقط به جمعیت کل ایل یا ایلات قره‌داغ ارسباران اشاره شده است (شاه‌حسینی، 64). در سرشماری عشایری همان سال، جمعیت طایفۀ مستقل حاج علیلو در منطقۀ سهند 679‘5 تن یا 704 خانوار ذکر شده است (سرشماری ... ، 32).

تاریخچه

در دورۀ صفویه تمامی طایفه‌های منطقۀ ارسباران شاهسون خوانده می‌شدند، اما از دورۀ قاجار نام هرکدام از این طایفه‌ها، ازجمله طایفۀ حاج علیلو بـه صورت مستقل به‌کار رفته است (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : ابرلینگ، 72-73). طایفۀ حاج‌علیلو در دورۀ فتحعلی شاه قاجار و پیش از آغاز جنگهای ایران و روس در شمال رود ارس، واقع در منطقۀ قفقاز می‌زیسته‌اند. این طایفه به‌سبب شرکت در جنگهای ایران و روس شهرتی بسیار یافتند؛ چنان‌که در 1229ق / 1814م افراد این طایفه در رکاب عباس‌میرزای ولیعهد در برابر سپاه روس رزم‌آوری کردند و در این نبرد 9 تن از پسران و 12 تن از نوادگان اسدالله سلطان حاج علیلو ــ جد این دودمان ــ کشته شدند (همو، 74-75؛ خاماچی، همانجا؛ بایبوردی، 139؛ مفتون، 306-307). پس از انعقاد پیمان ترکمانچای در 5 شعبان 1243ق / 21 فوریۀ 1828م، افراد طایفۀ حاج‌علیلو به جنوب رود ارس [امروزه منطقۀ ارسباران] مهاجرت کردند (ابرلینگ، 72).
طایفۀ حاج‌علیلو در نهضت مشروطیت نیز نقشی مهم ایفا کرده است. در آن روزگار رئیس طایفۀ حاج‌علیلو، سام‌خان امیر ارشد همراه برادرش، محمدحسین‌خان سردار عشایر، از حامیان این نهضت به‌شمار می‌آمدند ( ایرانیکا، XI / 549). در زمستان 1327ق / 1288ش، آنها یپرم‌خان از آزادی‌خواهان ارمنی منطقۀ قفقاز را در نبرد با رحیم‌خان چلبیانلو که از حامیان عمدۀ سلطنت محمدعلی شاه و از مخالفان سرسخت مشروطیت بود، یاری کردند و رحیم خان را شکست دادند (تاپر، 259-260؛ بایبوردی، 140-141). پس از این واقعه قدرت و نفوذ امیر ارشد در منطقۀ ارسباران فزونی یافت (مجتهدی، 307؛ کسروی، 734- 739). در 1300ش امیرارشد از جانب مخبرالسلطنه ــ حاکم نظامی وقت ایـالت آذربایجان ــ بـه همـراه شمـاری از چـریکهـای محلـی و ژاندارم مأمور سرکوب اسماعیل آقاسمیتقو ــ از رهبران شورشی کرد ایل شکاک ــ شد، ولی در این جنگ امیرارشد در نزدیک مرند کشته شد (تاپر، 279؛ بامداد، 2 / 56-57؛ هدایت، 326).
پس از امیرارشد، برادرش سردار عشایر جانشین وی شد، اما پس از مدتی کوتاه با روی کار آمدن سردار سپه (بعداً رضاشاه) نفوذ و قدرت سیاسی حاج‌علیلوها در منطقۀ ارسباران روبه‌کاهش نهاد (مجتهدی، 308). بیشتر افراد طایفۀ حاج‌علیلو از دورۀ سلطنت رضاشاه به بعد تخت قاپو شده‌اند (مشکور، 181).

معیشت

اقتصاد معیشتی حاج‌علیلوها براساس دامداری، کشاورزی و صنایع دستی استوار است. 60٪ این طایفه به دامداری مشغول‌اند. برخی از تیره‌های این طایفه ازجمله باغ بستلو و مقدمها در ییلاق و در ارتفاعات مشک عنبر ــ واقع در شمال تبریز ــ به کشاورزی می‌پردازند. یونجه و حبوبات از مهم‌ترین محصولات کشاورزی این طایفه است. همچنین تیرۀ تراکمه از این طایفه در زمینۀ تولید وَرنی (نوعی گلیم) شهرتی بسیار دارند (شاه‌حسینی، 133، 170، 180).

مآخذ

بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357ش؛ بایبوردی، حسن، تاریخ ارسباران، تهران، 1341ش؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، تهران، 1370ش؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1377ش)، نتایج تفصیلی کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1378ش؛ شاه‌حسینی، علیرضا، درآمدی بر شناخت ایل قره داغ ( ارسباران)، تهران، 1384ش؛ عمران منطقۀ آذربایجان ( شرقـی و غربـی)، سازمان برنامـه، تهران، 1344ش، شم‍ 16؛ کسروی، احمد، تاریخ هجده سالۀ آذربایجان، تهران، 1353ش؛ مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1377ش؛ مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، تهران، 1349ش؛ مفتون دنبلی، عبدالرزاق، مآثر سلطانیه، به کوشش غلامحسین صدری افشار، تهران، 1351ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1344ش؛ نیز:

Iranica ; Oberling, P., «The Tribes of Qarāca Dāg: A Brief History», Oriens, Leiden, 1964, vol. XVII; Tapper, R., Frontier Nomads of Iran, Cambridge, 1997.

حسن موسوی‌زاده