حاج علی پاشا

حاجْ عَلی پاشا (ح 1050-1110ق / 1640- 1698م)، صدراعظم عثمانی در دوران سلطان احمد دوم (سل‍ 1102-1106ق / 1691-1695م)، بیست‌و‌یکمین پادشاه عثمانی.

سالزاد علی‌پاشا معلوم نیست؛ اما با توجه به مندرجات کتاب حدیقة‌الوزراء، که درگذشت او را در 60 سالگی دانسته است (نک‍ : عثمان‌زاده تائب، 120)، می‌توان گفت که احتمالاً در 1050ق به‌دنیا آمده است. او اصلاً اهل شهر مـرزیفون ــ در شمال ترکیه ــ و همشهری و برکشیدۀ وزیراعظم مصطفى پاشا مرزیفونی بود. علی‌پاشا در دوران صدارت مصطفى پاشا، نخست سلاحدار، سپس قپوجی کدخداسی (رئیس دربانان دربار) شد (همو، 119). بعد از درگذشت مصطفى پاشا (1095ق / 1684م) به منصب «چاووش‌باشی»، و سپس با رتبۀ وزارت به‌عنوان محافظ (تأمین‌کنندۀ امنیت) جزیرۀ ساقز (کیوس یا خیوس) از جزایر دریای اژه (ه‍ م) و شهر خانیه ــ در جزیرۀ کِرِت ــ خدمت کرد (همانجا؛ راشد، 2 / 104؛ اوزون‌چارشیلی، III(2) / 436).
وی در 1101ق / 1690م، بیگلربیگی ارزروم، سپس قائم‌مقام (فرماندار) استانبول، و بعد والی دیار بکر شد (همانجا؛ راشد، 2 / 104، 150). در سمت اخیر برای والیان دیار بکر ــ که تا آن زمان مقرری رسمی نداشتند و از پولی که از مردم به عناوین مختلف می‌گرفتند ارتزاق می‌کردند ــ حقوق ثابت تعیین کرد و بدین‌ترتیب مردم را از تأمیـن مخارج والی، که در اصطلاح «باد هوا» یا بداوا (مجانی) گفته می‌شد، آزاد ساخت (راشد، همانجاها). او در همین مقام بود که در 1103ق / 1692م به جای علی پاشا عرابه‌چی (عربه‌چی)، به صدارت عظمى برگزیده شد و به‌ ادرنه، اقامتگاه سلطان، دعوت گردید (عثمان‌زاده تائب، همانجا؛ راشد، 2 / 188؛ شیخی، 2 / 102؛ اوزون‌چارشیلی، III(1) / 548؛ یوجل، III / 219-220).
صـدراعظم جـدید ــ کـه او را چـالیـق (کـج و معـوج) نیـز می‌نامیدند (دانشمند، III / 473) ــ با تشریفات زیاد و استقبال پرشکوه وارد شهر ادرنه شد و در کاخ مخصوص صدراعظمها اقامت گزید (راشد، 2 / 188- 189؛ اوزون‌چارشیلی، III(2) / 437). گویند: پادشاه خود نیز با لباس مبدل مخصوص شیوخ مولویه نظاره‌گر مراسم ورود صدراعظم بوده است (همانجا). علی‌پاشا پس از مدتی نزدیک به دو ماه اقامت در ادرنه (راشد، همانجا)، با عنوان «سردار اکرم» مأمور لشکرکشی و جنگ با اتریش شد (یوجل، III / 119). او پس از تهیۀ مقدمات این لشکرکشی در 25 شوال 1103ق / 30 ژوئن 1692م از ادرنه به سوی «دارالجهاد بلگراد» حرکت کرد (راشد، همانجا؛ یوجل، III / 220؛ اوزون‌ چارشیلی، III(2) / 437 III(1) / 550,؛ عثمان‌‌زاده تائب، همانجا).
سردار اکرم در آنجا شورایی مرکب از سران سپاه تشکیل داد. این شورا پس از بررسی جوانب مختلف، سرانجام تصمیم گرفت به دفاع از بلگراد بپردازد. برای این کار به تعمیر و تحکیم قلعۀ بلگراد برخاستند و پلی نیز بر روی رودخانۀ دانوب ساختند. سردار اکرم آن‌گاه در ربیع‌الاول 1104 / اکتبر 1692 به ادرنه بازگشت (راشد، 2 / 196-197؛ عثمان‌زاده تائب، یوجل، همانجاها؛ اوزون‌چارشیلی، III(1) / 550, III(2) / 437- 438؛ دانشمند، همانجا).
اندکی پس از بازگشت صدراعظم به ادرنه، سلطان احمد دوم نارضایتی مردم از افزایش مالیاتها را ــ که بر اثر مخارج هنگفت جنگها و بـرای رفـع بحران اقتصادی بـه وجود آمده بود ــ بهانه قرار داد و احمد جانبی دفتردار مورد اعتماد و صدراعظم را که عهده‌دار امور مالی بود، مسئول دانست و او را طی فرمانی عزل کرد و اجرای آن را به صدراعظم واگذاشت (عثمان‌زاده تائب، 119؛ اوزون‌چارشیلی، همانجاها)؛ اما صدراعظم که اساساً با دخالت دربار در امور حکومت مخالف بود (دانشمند، III / 474) و نیز با توجه به اعتمادی که به دفتردار خود داشت، رفتار سلطان را معلول تحریکات دشمنان و صاحبان قدرت دانست و به‌رغم صدور دو فرمان دیگر، از اجرای آنها خودداری ورزید و سرانجام پس از یک سال صدارت، از مقام خود استعفا داد. سلطان نیز استعفای او را پذیرفت و مصطفى پاشا را صدارت داد و حتى درصدد قتل علی‌پاشا سردار اکرم برآمد، لیکن با میانجیگری صدراعظم جدید از او درگذشت (عثمان‌زاده تائب، دانشمند، یوجل، همانجاها؛ اوزون‌چارشیلی، III(2) / 439-440). علی‌پاشا نخست در «چکمجه» ــ نزدیک استانبول ــ و سپس در بورسه اقامت گزید و در همان‌‌جا درگذشت (همانجاها).

مآخذ

راشد، محمد، تاریخ، استانبول، 1282ق؛ شیخی، محمد افندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ عثمان زاده تائب، احمد، حدیقة الوزراء، استانبول، 1271ق؛ نیز:

Daniṣmend, İ. H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1972; Uzunçarṣılı, İ. H., Osmanlı tarihi , Ankara, 1982-1983; Yücel, Y. and A. Sevim, Türkiye tarihi , Ankara, 1991.

علی‌اکبر دیانت