چیتاگنگ

 چیتاگُنْگ، استان و شهری بندری در جنوب شرقی بنگلادش:
استـان چیتاگنْگ بـا 6 منطقۀ بندربـان، چیتـاگنْگ، چیتاگنْگ H. T، کومیلا، نوخالی و سیهلت، پس از استان داکا بزرگ‌ترین استان کشور بنگلادش است (فرزین‌نیا، 174).
شهر چیتاگنگ مرکز اداری استان، دومین شهر مهم بنگلادش و بندر اصلی این کشور، در کنار رودخانۀ کرنافولی در 15 کیلومتری مصب این رودخانه به خلیج بنگال واقع است («دائرةالمعارف جغرافیایی ... »، IV / 365). این شهر در°22 و ´21 عرض شمالی و °91 و ´50 طول شرقی قرار دارد («فرهنگ سلطنتی ... »، X / 317).
از نظر آب و هوایی چیتاگنگ گرم و مرطوب، و میزان ریزشهای جوی آن به طور میانگین سالانه 540‘2 میلی‌متر است که قسمت عمدۀ آن در تابستان و تحت تأثیر سیستم مونسون می‌بارد. به‌سبب واقع بودن در عرضهای پایین و تحت تأثیر سیستمهای حاره‌ای، آب و هوای منطقه در طول سال نسبتاً یکسان و کمترین میزان نوسان را دارد. از منظر مورفولوژیکی تپه‌های کوچک و بزرگی که در سرتاسر شهر پراکنده‌اند، چیتاگنگ را به چندین قطعه تقسیم می‌کنند و بیشتر مراکز مهم فرهنگی و اداری بر روی این تپه‌ها استقرار دارند. بارشهای فراوان، و حاصلخیزی خاک موجب رویش جنگلها و سبزه‌زارها در تپه‌ها و ارتفاعات شده است که در کنار سواحل شنی و نسبتاً آفتابی آن همراه با آب و هوای معتدل باعث جذب گردشگران بسیاری از مناطق پیرامونی شده است.
شهر بندری چیتاگنگ به سبب دوری از دشتهای سیل‌گیر مرکز کشور و دهانه‌های رسوبی رودهای داخلی، ازجمله رود گنگ، و نزدیکی با قسمتی از خلیج بنگال که برای پهلوگیری کشتیهای بزرگ مناسب است، به بزرگ‌ترین مرکز صادرات و واردات کشور بدل شده است («دائرةالمعارف بزرگ ... »، XXIX / 224؛ فرزین‌نیا، 126).
این شهر از مراکز صنعتی ـ معدنی بنگلادش است و افزون بر تأسیسات تولید برق در سد کرنافولی و داشتن تنها کارخانۀ فولاد کشور، دارای صنایعی در زمینه‌های خودروسازی، آهن‌آلات، نساجی، سیمان، پالایشگاه نفت و صنایع وابسته به کنف و چای است («دائرةالمعارف بزرگ»، همانجا؛ فرزین‌نیا، 112، 115). به برکت منطقۀ گستردۀ جنگلی بامبو در کنار رود کرنافولی، یکی از بزرگ‌ترین کارخانه‌های کاغذسازی آسیا در چیتاگنگ تأسیس شده است (همو، 115).
چیتاگنگ تا پیش از تقسیم هند در 1947م / 1326ش، بندر درجۀ دو به شمار می‌رفت، اما پس از استقلال، در این بندر تجدید سازمان صورت گرفت و کشتیهای اقیانوس‌پیما توانستند در آنجا پهلو بگیرند. امروزه چیتاگنگ یکی از مراکز مهم حمل و نقل بنگلادش به شمار می‌رود و به وسیلۀ راه‌آهن و راههای شوسه، هوایی و آبی به دیگر شهرهای بنگلادش متصل است. به سبب امکانات ارتباطی مناسب، صنایع مهم کشور بنگلادش در چیتاگنگ استقرار دارند و تنها کارخانۀ ذوب آهن و پالایشگاه نفت بنگلادش در این شهر قرار دارد؛ همچنین این شهر مرکز دادوستدهای تجارتی است و کشاورزان نواحی پیرامونی تولیدات خود را که بیشتر برنج، چای، گونی و پوست است، در این شهر عرضه می‌کنند (فرزین‌نیا، 11، 12؛ «دایرةالمعارف جغرافیایی»، «فرهنگ سلطنتی»، همانجاها).
اماکن دیدنی این شهر شامل مسجد جم‌شاهی، مسجد چندانپور، معابد بودایی و هندو در سیتاکوندو، قبرستان قهرمانان جنگ جهانی دوم، موزۀ نژادشناسی، دریاچۀ پَهارتولی و سواحل پَتِنگا و فَوزدارهات است (فرزین‌نیا، همانجا).
مردم این شهر نژاد، فرهنگ، دین و مذهب گوناگونی دارند. از نظر دینی بخش مهمی از مردم آن مسلمان، بخشی هندو و بودایی و عده‌ای نیز مسیحی کاتولیک‌اند. ساکنان منطقه به زبان بنگالی سخن می‌گویند که این زبان به شدت تحت تأثیر زبانهای عربی، پرتغالی و انگلیسی قرار گرفته است. این امتزاج فرهنگی، دینی و زبانی ناشی از ارتباطات و تسلط هریک از حکومتهای عمده در برهه‌ای خاص از زمان بر شهر چیتاگنگ بوده است («فرهنگ سلطنتی»، X / 317؛ «دائرةالمعارف بزرگ»، XXIX / 224؛ «دائرةالمعارف جغرافیایی»، IV / 365). جمعیت استان چیتاگنگ (چاتگام) در 2009م / 1388ش، 442‘881‘ 7 تن («فرهنگ جهانی»، npn.) و جمعیت شهر چیتاگنگ نیز حدود 337‘761‘ 3 تن (در همان سال) برآورد شده است (همانجا).

پیشینیۀ تاریخی

از دیرینگی تاریخی چیتاگنگ تا پیش از نفوذ اسلام در آنجا آگاهیهای چندانی در دست نیست. به‌نظر می‌رسد نخستین مطلب دربارۀ چیتاگنگ را می‌توان در سفرنامۀ هیوئن تسیانگ، زائر بودایی چینی در سدۀ 1ق / 7م پیدا کرد که از آنجا با عنوان «زیبایی خفته در میان آب و مه» یاد کرده است (فرزین‌نیا، 11).
در منـابع تـاریخی از این شهر با صورتهای تست ـ تاگنگ، چاتگرامه، چاتگام یا چاتگاون، چته‌گنگ و چتاگرم نیز یاد شده است (بختاورخان، 1 / 208؛ خوافی‌خان، 2 / 188؛ EI2).
بنابر برخی روایات نامتقن، نخستین تماسهای مسلمانان با اهالی چیتاگنگ در همان سده‌های نخستین اسلامی برقرار شده بود. برخورد مردم چیتاگنگ با مسلمانان بیشتر از طریق بازرگانی و یا از راه تشکیل کوچ‌نشینهای مسلمان و یا فعالیت هیئتهای تبلیغی  مسلمانان در این سرزمین بوده است (نک‍ : اسعدی، 2 / 16).
از نظر تاریخی چیتاگنگ در اوایل سدۀ 7ق / 13م در حوزۀ قلمرو جهان اسلام قرارگرفت. این امر توسط بختیار خلجی در 601 ق / 1204م و غلبۀ وی بر سرزمین بنگال اتفاق افتاد. در این زمان شمار بسیاری از ساکنان منطقه مسلمان شدند و همچنین مسلمانان دیگری نیز به این شهر مهاجرت کردند. این بندر از سالها پیش به‌عنوان یک مرکز مهم تجارتی در خلیج بنگال به ایفای نقش پرداخته است («شهر... »، npn.؛ اسعدی، 2 / 24).
ابن بطوطه جهانگرد مغربی که در نیمۀ اول سدۀ 8 ق / 14م به هند و بنگال سفر کرده بود، از شهری بزرگ به نام سُدکاوان با موقعیت نظامی مناسب، در ساحل دریا که کشتیهای بزرگ بسیاری در آنجا پهلو می‌گرفته‌اند، یاد کرده که ظاهراً همان چیتاگنگ است (ص 614-615؛ نیز نک‍ : موحد، 425). او در این سفر با شیخ جلال تبریزی ــ که از نخستین مروجان اسلام در منطقه بوده ــ نیز ملاقات کرده است (ص 615-616).
در اوایل سدۀ 9ق / 15م مبادلات تجارتی میان بندر چیتاگنگ با بندرهای چین، بر شکوفایی شهر افزود (اسعدی، 2 / 25). یک سده بعد علاءالدین حسین شاه، از حکام مسلمان بنگال، متصرفات خود را گسترش داد و چیتاگنگ را از اَرَکنیها (از قبایل میانماری منطقه) که آنجا را اشغال کرده بودند، پس‌گرفت و ضمیمۀ بنگال کرد و فتح‌آباد نامید (EI2). در 923ق / 1517م، پرتغالیها با گروهی از مبلغان مسیحی وارد چیتاگنگ شدند (فرزین‌نیا، 38).
در سدۀ 10ق / 16م چیتاگنگ را که به‌سبب تسلط پرتغالیها اهمیتی تجارتی یافته بود، پورتو گراندو (بندر بزرگ) نامیدند ( بریتانیکا؛ «فرهنگ سلطنتی»، X / 317)، لیکن بعدها به‌علت توجهی که به بندر کلکته شد، از اهمیت چیتاگنگ بسیار کاسته شد و به صورت بندری کوچک درآمد.
در اواسط سدۀ 11ق / 17م چیتاگنگ توسط حکومت بودایی ارکن تصرف گردید و در حدود 20 سال در قلمرو پادشاهی آنان قرار گرفت، اما پس از مدتی جهانگیر گورکانی قلمرو پادشاهی خود را گسترش داد و چیتاگنگ سرحد قلمرو وی شد. در 1075ق / 1664م شایسته‌خان حاکم بابری منطقه، این شهر را تصرف کرد و آن را اسلام‌آباد نامید (آفتاب اصغر، 388؛ مجومدار، 493؛ بختاورخان، 1 / 337؛ خوافی‌خان، همانجا). این شهر از 1760 تا 1765م به‌تصرف کمپانی هندشرقی بریتانیا درآمد (دادول، 593؛ داتا، 14).
در 1240ق / 1824م به‌سبب ادعای مالکیت پادشاه برمه بر چیتاگنگ (به‌سبب اینکه در گذشته در قلمرو حکومت ارکن قرار داشته است)، میان بریتانیا و برمه جنگ درگرفت که سرانجام، بریتانیا بر برمه سیطره یافت (مجومدار، 731). در طول جنگ جهانی دوم، بریتانیا از چیتاگنگ به عنوان یک مرکز نظامی مهم برضد نیروهای ژاپنی استفاده کرد (استیونز، 40). چیتاگنگ از شهرهایی بود که در آنجا، بر ضد استعمار انگلیسیها تلاشهای گسترده‌ای به عمل آمد (نک‍ : اسعدی، 2 / 26- 28).
وقایع پس از جنگ جهانی دوم و تجزیۀ هند در 1947م که با تأسیس پاکستان شرقی همراه بود، بار دیگر چیتاگنگ را به یک بندر تجارتی مهم ارتقا داد. پس از اتفاقات 1971م / 1350ش و استقلال کامل بنگلادش، بر اهمیت چیتاگنگ بسیار افزوده شد («شهر»، npn.).

مآخذ

آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، 1364ش؛ ابن بطوطه، رحلة، به کوشش طلال حرب، بیروت، 1407ق / 1987م؛ اسعدی، مرتضى، جهان اسلام، تهران، 1369ش؛ بختاورخان، محمد، مرآةالعالم: تاریخ اورنگ زیب، به کوشش ساجده س. علوی، لاهور، 1979م؛ خوافی خان، محمدهاشم، منتخب اللباب، به کوشش کبیرالدین احمد، کلکته، 1874م؛ فرزین‌نیا، زیبا، بنگلادش، تهران، 1373ش؛ موحد، محمدعلی، تعلیقات بر ترجمۀ سفرنامۀ ابن بطوطه، تهران، 1370ش، ج 2؛ نیز:

Bol’shaya Sovetskaya entsiklopediya, Moscow, 1978; Britannica, 1989; «Chittagong City», Banglapedia, http: / / banglapedia.search.com.bd / HT / C_0208.htm; Datta, K., Shah Alam II and the East India Company, Calcutta, 1965; Dodwell, H. H., «The Development of Sovereignty in British India», The Cambridge History of India, New Delhi, 1928, vol. V; EI2; The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1972; Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya, Moscow, 1964; Majumdar, R. C. et al., An Advanced History of India, London, 1958; Stephens, I., Pakistan Old Country new Nation, London, 1964; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.

هادی ویسی