چهل کلید، جام

چِهِلْ‌کِلید، جام، کاسۀ کوچکی برنجین یا مسین که به آن چهل قطعۀ فلزی کلیدمانند آویخته شده است و بر دیوارۀ بیرون و درون آن آیات و دعاهایی نوشته‌اند و آن را همچون طلسم و تعویذ برای دفع شرّ و بلا و باطل کردن سحر و جادو و دور کردن آسیب چشم‌زخم به‌کار می‌برند (شریعت‌زاده، 2 / 517).
دعاهای کنده یـا نوشته‌شده بر روی جام عبـارت‌اند از آیـة ـ الکُرسی، چهار قُل (دو سورۀ معوذتان و سوره‌های کافرون و اخلاص)، آیه‌های «... فَاللّٰهُ خَیْرٌ حافِظاً وَ هُوَ اَرْحَمُ الرّاحِمینَ» (یوسف / 12 / 64)، «وَ اِنْ یَکادُ ... » (قلم / 68 / 51)، و دعای نادِ علیاً و آیات و دعاهای دیگر. بر روی هریک از کلیدهای برخی از جامها کلمۀ «بسم الله» نیز کنده شده است (بلوکباشی، 66-67؛ شهری، 1 / 534، نیز حاشیۀ 164؛ نیز نک‍ : ه‍ د، 1 / 50). چهل کلید یا چهل بسم الله نمادی از گشایش کار و باطل کردن سحر و چهل روز ریاضت اولیاءالله است (دائرةالمعارف ... ، ذیل چل بسم‌الله، نیز چله).
جامهایی نیز با پنجۀ فلزی در میان آن یا نقش پنجۀ دست بر آن که مظهر دست حضرت ابوالفضل عباس(ع)، پنج تن آل عبا(ع) یا نمادی است از دست حضرت فاطمه(ع)، برای آب‌نوشی در سقاخانه‌ها و در دسته‌های عزاداری عاشورا به‌کار می‌رفته است و به کار می‌رود (نک‍ : ه‍ د، پنجه).
جام چهل‌کلید از کهن‌ترین وسایل طلسمی به شمار می‌آمده، و به گفتۀ برخی از محققان در سدۀ 7ق / 13م ساخته، و به‌کار برده می‌شده، و نوشته‌هایی از آنها هنوز برجا مانده است (تناولی، 80؛ ملیکیان، 290-292). کهن‌ترین جامهای یافت‌شده از دورۀ صفوی به خط ثلث و نستعلیق با نقش آیات قرآنی و شعر بروج دوازده‌گانه و متعلق به سده‌های 10 و 11ق / 16 و 17م است (شریعت‌زاده، 2 / 79، 517، تصویرها).
نمونه‌ای از جام چل‌کلید بازمانده از دورۀ صفویه با نقش و زمینۀ سیاه‌رنگ و چهل قطعۀ کوچک شبیه به کلید آویزان از لبـۀ آن، جـامی است متعلق به موزۀ ویکتوریا ـ آلبرت لندن کـه بر لبۀ سطح بیرونی آن نام چهارده معصوم(ع) به خط ثلث و به‌صورت 8 کتیبۀ جدا از یکدیگر نقش بسته است. 8 دایرۀ کوچک با خطوط اسلیمی، کتیبه‌ها را از هم جدا می‌سازد (احسانی، 225).
در فرهنگ عامۀ ایران از جام چهل‌کلید برای «چله‌بری» از زن نازا و پیشگیری از افتادن چله بر نوزاد و نیز دور کردن شرّ جن و جادو و ارواح پلید از آدمیان و مانند آنها استفاده می‌کرده‌اند. مثلاً برای «چله‌بُری» و بچه‌دار شدن زن نازا، در حمام روی سر او «آب چله» می‌ریختند. بدین ترتیب که چهل بار جام را از آب پاک پر می‌کردند و بعد آن را بر سرِ زن نازا که رو به قبله نشسته بود، می‌ریختند. همچنین برای اینکه زن زائو گرفتار چله نشود، در مدت ده روز به نیت چله‌بری آب جام را بر سر و روی او می‌ریختند (بلوکباشی، همانجا؛ اسدیان، 176؛ کتیرایـی، 66؛ نیـز نک‍ : ه‍ د، آبستنـی). همچنین ریختـن آب جـام چهل‌کلید روی نوزاد برای پیشگیری از چله افتادن بر روی بچه و نیز دوری او از آسیب ارواح پلید است (شریعت‌زاده، 2 / 255).
در اصفهان شبهای چهارشنبه دخترها برای بخت‌گشایی و زنها برای خوشبختی به حمام معروف به شیخ بهایی می‌رفتند و با جام چهل‌کلید بر سر و روی خود آب می‌ریختند (هدایت، 159). در خراسان و در بعضی از روستاهای جنوبی آن و نیز در برخی از نقاط دیگر ایران برای دفع نفوس بد و ارواح شریر از زائو، پس از خوراندن روغن به او، چهل عدد ریگ، چهل عدد پشگل گوسفند، چهل نخود خام و چهل دانۀ اسپند را در ظرفی پر از آب می‌ریختند، سپس جام چهل‌کلید را 3 بار در آن فرو می‌کردند و آن‌گاه چادر نمازی بالای سرِ زائو نگاه می‌داشتند و آب جام چهل‌کلید را روی او می‌ریختند (شکورزاده، 141).

مآخذ

احسانی، محمدتقی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، تهران، 1368ش؛ اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، 1358ش؛ بلوکباشی، علی، فرهنگ عامه، تهران، 1356ش؛ تناولی، پرویز، طلسم، تهران، 1387ش؛ دایرةالمعارف فارسی؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، 1363ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1371ش؛ قرآن کریم؛ کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، 1348ش؛ هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، 1311ش؛ نیز:

Melikian-Chirvani, A. S., Islamic Metalwork from the Iranian World 8th-18th Centuries, London, 1982.

پروانه محمدی