چمن

چَمَن، روزنـامۀ سیـاسی ـ اجتمـاعی و خبـری بـه صاحب امتیازی و مدیریت شمس‌المعالی دادستان که در فاصلۀ سالهای 1333-1354ق / 1293-1313ش در مشهد چاپ و منتشر می‌گردید (صدر هاشمی، 2 / 187؛ سلطانی، 58؛ صالحیار، 273).
دربارۀ تاریخ، محل تولد و زندگی صاحب امتیاز روزنامه در منابع موجود اطلاعات مستقیمی دیده نمی‌شود، اما در برخی منابع اشاره شده که وی در 1303ش در دوران کهولت به‌سر می‌برده است (صدر هاشمی، 2 / 188- 189، به نقل از عبدالقدیر آزاد).
شمس‌المعالی از لحـاظ فکری، آزاداندیش و طرف‌دار عدالت بود (الٰهی، 98) و هرگز به‌سبب مصالح و منافع شخصی، حقیقت را کتمـان نمی‌کرد و اعتنـایی به‌مقام و منصب افراد نداشت (نک‍ : صدرهاشمی، همانجا؛ الٰهی، 99). مدیریت روزنامۀ چمن را مدتی رحمانیان ــ مدیر کتابخانۀ رحمانیان ــ و علی‌نقی سامی بر عهده داشتند (صدرهاشمی، 2 / 188). از 21 سال انتشار روزنامه، 19 سال آن به مدیریت خود شمس‌المعالی دادستان (1293-1312ش)، یک سال به مدیریت رحمانیان (1312-1313ش)، و در 1313ش (یعنی بیست و یکمین سال انتشار روزنامه) مدیریت آن با علی‌نقی سامی بود که بدین ترتیب، 18 شماره از روزنامه با مدیریت سامی انتشار یافت (الٰهی، 100؛ بیات، 1 / 426؛ صدرهاشمی، همانجا). این روزنامه در طی سالهای انتشار، دو سردبیر داشت: یکی شیخ احمد تهرانی ملقب به بهار، صاحب امتیاز و مدیر روزنامۀ بهار در 1335ق ( اسنادی ... ، 1 / 573)، و دیگری، علی اصغر رحیم‌زادۀ صفوی (دهگان، 307).
روزنامۀ چمن، دو یا 3 شماره در هفته منتشر می‌شد (صدر هاشمی، 2 / 187). در مجلۀ فلاحت که در مشهد انتشار می‌یافت، اعلام وصول برخی از شماره‌های سال پنجم روزنامه به صورت مرتب درج شده است (همانجا). محل ادارۀ روزنامه در مشهد خیابان خسروی بود. قیمت اشتراک برای یک‌سال 20 قران، برای 6 ماه 10 قران، و تک فروشی 4 شاهی تعیین شده بود و آگهیها سطری 10 شاهی محاسبه می‌گردید (همانجا)؛ اما مانند دیگر روزنامه‌ها یکی از مشکلات چمن، دشواری گرفتن حق اشتراک از مشترکین به‌ویژه مشترکین دارای مقام و منصب بود (همو، 2 / 189).
هدف از انتشار روزنامه، دفاع از آزادی، مشروطه‌خواهی، افزایش آگاهی و اطلاع مردم از وضعیت و شرایط اجتماعی و سیاسی کشور اعلام شده بود (الٰهی، 97) روزنامۀ چمن 8 سال پس از جنبش مشروطیت (1285ش) پا به عرصه نهاد. در آن زمان با تشکیل احزاب و جمعیتها، شماری از روزنامه‌ها به طرف‌داری از احزاب و انجمنها شکل گرفتند. روزنامۀ چمن از طرف‌داران حزب دموکرات خراسان بود و آن‌گونه که دربرخی منابع آمده است، ارگان مطبوعاتی این حزب به‌شمار می‌رفت (برزین، تجزیه ... ، 16-17؛ شهوازی، 49؛ نیز نک‍ : دهگان، 255). همچنین برخی از منابع، روزنامۀ چمن را از جمله معروف‌ترین روزنامه‌هایی می‌دانند که پس از مجلس سوم (1332ق) در شهرستانها منتشر می‌شده است (کهن، 2 / 647).

دورۀ انتشار روزنامه

در منابع موجود، اشاره‌ای به‌نخستین شمارۀ روزنامۀ چمن نشده، و تنها به سال انتشار روزنامه (1333ق / 1293ش) اکتفا شده است. 3 سال پس از این تاریخ، در 21 اسفند 1296، روزنامه توقیف و انتشار آن متوقف شد، اما در 1339ق / 1299ش، مجدداً منتشر گردید. پس از مدتی نامعلوم، روزنامه بار دیگر تعطیل شد و در 1310ش سومین بار انتشار آن آغاز گردید (الٰهی، 100؛ نیز نک‍ : کهن، همانجا)؛ بدین ترتیب، انتشار این روزنامه، در 3 دوره بوده است.

محتوای روزنامه

در این روزنامه پس از سرمقاله، مقالاتی با عنوان «آثار افلاک» به چاپ می‌رسید که بیشتر جنبۀ خبری و لحنی طنزآمیز داشت. بخشی از روزنامه به شعر و شاعری اختصاص یافته بود که در آن اشعار جدی و فکاهی به چاپ می‌رسید. همچنین داستانی به صورت پاورقی در صفحات دوم و سوم درج می‌گردید که عنوان آن «دسته بنفشه» بود. آگهی و اعلانات، بخشی دیگر از صفحات روزنامه را تشکیل می‌داد. به‌عنوان مثال در شمارۀ 4 سال 18، سرمقاله‌ای با عنوان «تازه چی داری، قابل عرض هیچ» نوشته شده است؛ یا در ستون شعر، مخمس اشعار جلال الملک ایرج میرزا که محمدحسین ادیب آزاد آنها را تخمیس کرده بود، به چاپ رسیده است (صدرهاشمی، 2 / 187- 188).
سرمقاله‌های روزنامۀ چمن، چنان با لحنی تند و گزنده اوضاع سیاسی و اجتماعی کشور را نقد می‌کرد که بارها مخالفان را واداشت تا بر ضد مدیر روزنامه، دست به مقابله بزنند که ازجملۀ آنها، حمله به خانۀ شمس‌المعالی دادستان و غارت منزل وی بود (نک‍ : الٰهی، 97؛ بیات، 1 / 425، 426).

علت توقیف روزنامه

3 سال پس از انتشار، روزنامه با درج مقالاتی دربارۀ زد و بندهای اقتصادی گروهی از متنفذین مشهد، با مخالفت و اعتراض آنان روبه‌رو گردید. مدیر روزنامه دربارۀ علت این اقدامات نوشته است: «چون این ایرادات سکته بر منافع این جمعیت وارد کرده، مبادرت به این اقدام خلاف قانون و این حرکت نامشروع و وحشیانه نموده [اند] ... » (الٰهی، 99؛ بیات، همانجا).
رهبر مخالفان، شخصی به نام میرزا محمد آیت‌الله زاده (محمد نجفی) بود. وی ضمن تحریک برخی از طلاب مدرسۀ فاضل‌خان مشهد به حمله و ضرب و شتم مدیر روزنامه و تحصن در تلگراف‌خانه ــ با نوشتن شکایت‌نامه به والی و رئیس ادارۀ معارف خراسان ــ خواستار توقیف و تعطیلی روزنامه شده بود (همو، 1 / 423-426). مخالفان بدین حد اکتفا نکردند و به تحریک والی خراسان نیز پرداختند. این امر موجب شد که نامه‌ای در 1336ق / 1296ش از طرف ادارۀ ایالتی خراسان به ادارۀ معارف خراسان برسد و درآن، ضمن پیشنهاد توقیف و تعطیلی روزنامه، تهدید شود که اگر ادارۀ معارف به‌این‌امر اقدام نکند، ادارۀ ایالتی خود اقدام به تعطیلی روزنامه خواهد کرد (همانجا).
با وجود مقاومت مدیر چمن در برابر این فشارها و فرستادن تلگراف به وزارت معارف و درج مقاله‌ای در روزنامه‌های آزاد، رعد، ستاره، کوکب، وطن و ایران در دفاع از خود، سرانجام در 21 اسفند 1296 به دستور وزارت معارف، روزنامۀ چمن توقیف و تعطیل شد (نک‍ : الٰهی، 98، 99). این توقیف طولانی 3 سال ادامه یافت تا سرانجام در 1339ق / 1299ش مجدداً روزنامه منتشر گردید (همو، 100). از آخرین شمارۀ روزنامۀ چمن و تاریخ پایان انتشار آن اطلاعی در دست نیست (صالحیار، 273؛ برزین، شناسنامه ... ، 158).

سالنامۀ چمن

در پایان بیستمین سال انتشار روزنامه و آغاز سال بیست و یکم، سالنامه‌ای با 72 صفحه به صاحب‌امتیازی شمس‌المعالی دادستان و سردبیری و مدیریت علی‌نقی سامی کرمانی در چاپخانۀ آزادی خراسان، چاپ و منتشر گردید. متأسفانه سال و تاریخ انتشار سالنامه بر روی آن درج نشده است، اما با توجه به اینکه به بیستمین سال انتشار روزنامه و همچنین جشن هزارۀ فردوسی اشاره شده، می‌توان گفت سالنامه در 1313ش منتشر گردیده است (صدرهاشمی، 2 / 188؛ نک‍ : برزین، همانجا).
شمس‌المعالی دادستان از تغییر مدیر و سردبیر روزنامه بسیار راضی و خشنود بود و دقت وی را در انتخاب مطالب و دادن تزیینات جدید برای زیباسازی روزنامه ستوده است (همانجا). سالنامۀ چمن با تیراژ 9 هزار نسخه چاپ و منتشر شد (همانجا). در این سالنامه پس از سر مقاله، مقاله‌ای دیگر با عنوان «عالم مطبوعات» چاپ شده، و در آن از عناوین تمامی روزنامه‌ها و مجلاتی که در آن تاریخ منتشر می‌شد، یاد شده است (صدرهاشمی، همانجا).
در پایان باید اشاره کرد که روزنامۀ دیگری نیز با عنوان چمن در تهران به صورت هفتگی به صاحب‌امتیازی علاءالدین محقق با موضوع اجتماعی در تاریخ 18 / 8 / 1330ش شروع به چاپ و انتشار کرده است. در منابع اشاره‌ای مبنی بر اینکه آیا این روزنامه ادامۀ همان روزنامۀ چمن مشهد است یا خیر، نشده است.

مآخذ

اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، به کوشش علی میرانصاری، تهران، 1376ش؛ الٰهی، حسین، روزنامه و روزنامه‌نگاری در خراسان، مشهد، 1379ش؛ برزین، مسعود، تجزیه و تحلیل آماری مطبوعات ایران، تهران، 1370ش؛ همو، شناسنامۀ مطبوعات ایران (1215-1357ش)، تهران، 1371ش؛ بیات، کاوه و مسعود کوهستانی‌نژاد، اسناد مطبوعات (1286-1320ش)، تهران، 1372ش؛ دهگان، بهمن، تعلیقات بر اسرار سقوط احمد شاه (خاطرات رحیم‌زادۀ صفوی)، تهران، 1362ش؛ سلطانی، مرتضى، فهرست روزنامه‌های فارسی، تهران، 1354ش؛ شهوازی بختیاری، ستار، راهنمای مطبوعات خراسان از آغاز تا امروز (1279-1382)، مشهد، 1383ش؛ صالحیار، غلامحسین، چهرۀ مطبوعات معاصر، تهران، 1351ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1364ش؛ کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، 1362ش.

مریم فرزانه