چلبی، فتح‌الله

چَلَبی، فتح‌الله عارف (د 969ق / 1562م)، متخلص به عارف یا عارفی ( ایرانیکا، V / 120-121)، مشهور به «شهنامه‌جی» (= شهنامه‌گو) و «عجمی» (= ایرانی) (قنالی‌زاده، 2 / 596؛ سامی، 4 / 3039)، از شاعران و خوش‌نویسان روزگار سلیمان قانونی (سل‍ 926-974ق / 1520-1566م)، که دربارۀ لشکرکشیهای او اشعار بسیاری به زبان فارسی سروده است (سامی، همانجا).
چلبی از سوی مادر، نوادۀ ابراهیم گلشنی (د 940ق / 1533م)، شیخ طریقت خلوتیه بود («شاعران ... »، 269). پدر وی، معروف به درویش چلبی، ادیب و خطاط بود و به همراهی القاص میرزا (د 956ق / 1549م) ــ پسر شاه اسماعیل اول صفوی ــ از ایران به روم (آسیای صغیر) رفت، سپس راهی مصر شد و در آنجا با دختر شیخ ابراهیم گلشنی ازدواج کرد که فتح‌الله حاصل این پیوند است (سامی، همانجا).
برخی از مؤلفان ترک مانند عاشق چلبی و عالی، به اشتباه عارف چلبی را «نشانجی» (= طغرایی، طغرانویس) القاص میرزا دانسته، و گفته‌اند که با وی به استانبول آمد (نک‍ : ایرانیکا، همانجا). هنگامی که سلطان سلیم اول قاهره را فتح کرد (923ق / 1517م)، اهل علم و هنر آن شهر را که عارف چلبی و پدرش نیز جزو آنان بودند، با خود به استانبول برد (همانجا). بعدها وی به مصر بازگشت و در همان‌جا درگذشت و در کنار مرقد جدش، ابراهیم گلشنی، به خاک سپرده شد (بروسه‌لی، 3 / 116).

آثـار

 1. منظوم تاریخ عثمانی (شاهنامه)، به زبان فارسی در 60 هزار بیت که به فرمان سلیمان قانونی سروده شده است. از این اثر که در 5 جلد بوده، جلدهای اول، چهارم و پنجم و نیز یک برگ از جلد دوم باقی مانده است ( ایرانیکا، همانجا). از جلد پنجم که سلیمان‌نامه یا شاهنامۀ سلیمانی نام دارد، نسخه‌هایی در کتابخانۀ توپکاپی‌سرای استانبول (TS, I / 61) و کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است (آستان ... ، 7 / 602-603). 2. صنم الخیال، اشعاری در وصف اعضای مختلف انسان. 3. فرس الخیال، اشعاری در تعریف اندامهای مختلف اسب. 4. ابیات تاریخیه، گزیدۀ اشعار. 5. دیوان (به زبان فارسی). 6. سفرنامۀ سلیمان، منظومه‌ای در 20 هزار بیت (به زبان ترکی)، در شرح لشکرکشی خادم سلیمان پاشا به هند. 7. رسالة فی المعما. 8. سلیم نامه (وقایع سلطان بایزید مع سلیم خان)، منظومه‌ای است در شرح نبردی که در 966ق / 1559م، در دشت قونیه، میان دو فرزند سلیمان قانونی رخ داده بود (بروسه‌لی، 3 / 116-117؛ ایرانیکا، V / 121).
 بروسه‌لی (همانجا)، محیی گلشنی (ص 413-414) و سامی (همانجا) شعر عارف چلبی را ضعیف و عاری از لطافت خوانده‌اند، ولی عاشق چلبی (نک‍ : ایرانیکا، همانجا) نیمی از 60 هزار بیت شاهنامۀ او را شعر خوب توصیف کرده است.
چلبی شعر ترکی را نیز به آسانی و خوبی شعر فارسی می‌سروده که سفرنامۀ سلیمان نمونه‌ای از آن بوده، و مانند برخی دیگر از آثارش مفقود است (نک‍ : ایرانیکا، همانجا).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1342ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1311ق؛ قنالی‌زاده، حسن، تذکرةالشعرا، آنکارا، 1978م؛ گلشنی، محیی، مناقب ابراهیم گلشنی، آنکارا، 1982م؛ نیز:

«Dichter und Gelehrte aus dem Osten im osmanischen Reich», Der Islam, ed. B. Spuler, 1970; Iranica ; TS.

علی کاتبی