چهارباغ، مدرسه

چَهارْباغ، مَدْرِسه، یا مدرسۀ سلطانی (یا مادرشاه)، که امروزه مدرسۀ علمیۀ امام صادق(ع) نامیده می‌شود. این بنا در شهر اصفهان، کنار خیابان چهارباغ واقع شده، و گنجینۀ نفیس‌ترین مجموعۀ کاشی‌کاری بازمانده از اواخر دورۀ صفوی است. این مدرسه به فرمان شاه سلطان حسین (سل‍ 1105- 1135ق / 1693-1723م)، آخرین پادشاه سلسلۀ صفوی بنیاد یافته، و بر اساس کتیبه‌های موجود، ساختمان آن در 1122ق / 1710م، و تزیینات کاشی‌کاری آن در 1126ق به اتمام رسیده است.
مدرسۀ چهارباغ جزئی از یک مجموعۀ بزرگ شامل کاروان‌سرا، بازار، مدرسه و مسجد است. از این مجموعه، کاروان‌سرا در دورۀ معاصر با تغییراتی به مهمان‌سرایی ممتاز به نام هتل شاه عباس (امروزه مهمان‌سرای عباسی) تبدیل شده است. بازار (بازارچۀ بلند) متصل بـه ضلع شمالی مدرسه نیز در حال حـاضر ــ هرچند با وجود تغییرات بسیار ــ با نام بازار هنر فعال است (جابری، 300؛ تحویلدار، 26؛ نیکزاد، 34، 35).
مدرسۀ چهارباغ در زمینی مستطیل شکل به ابعاد 90 × 100 متر، با استفاده از آجر و ملات گل در ساختار اصلی، در دو طبقه ساخته شده است. نقشۀ بنا به صورت 4 ایوانی دوبه‌دو روبه‌روی هم روی دو محور و دارای حجره‌هایی در طرفین هر ایوان است که پیرامون یک حیاط مرکزی به شکل 8گوش نامنظم (نگینی) قرار دارند (جاوری، 121).

الف ـ نقشه

کلیۀ فضاهای مدرسه گرداگرد حیاط مرکزی به ابعاد دو ضلع شمالی و جنوبی هریک 60 متر، اضلاع شرقی و غربی هریک 50 متر، و 4 ضلع گوشه‌ها هریک 3 متر ترتیب یافته‌اند. نکتۀ مهم در طراحی این مدرسه، 4 حیاط فرعی (خلوت) 8گوش منظم در 4گوشۀ ساختمان، و دو حیاط مستطیلی در دو منتهى‌الیه جنوب غربی و جنوب شرقی بنا ست که یک تحول مهم و نوآوری نسبت به کلیۀ نقشه‌های مدارس موجود تا این دوره به شمار می‌آید و در نوع خود بی‌نظیر است؛ ایجاد حیاط با گوشه‌های پخ، شیوه‌ای بود که معماران برای بهره‌گیری بهتر از فضای موجود و افزایش شمار حجره‌ها پیش از این در مدارس استفاده کرده بودند، اما در مدرسۀ چهارباغ افزون بر حیاط‌سازی با اضلاع پخ در گوشه‌ها، حیاطهای فرعی نیز در هریک از گوشه‌ها طراحی شده که به حیاط اصلی متصل‌اند و پیرامون آنها چند حجره، دو مسیر پلکانی و دو مسیر ارتباطی ترتیب یافته است (همو، 122).
در حیاط اصلی، نهر آبی به نام «مادیِ فرشادی»، منشعب از زاینده‌رود جریان دارد که با عبور از زیر ایوان غربی و حرکت در امتداد محور غربی ـ شرقی به خارج از مدرسه هدایت می‌شود (همو، نیز جابری، همانجاها؛ اصفهانی، 71).

مجموعۀ ورودی

مدرسۀ چهارباغ در مقایسه با دیگر مدارس هم‌دورۀ خود تنها نمونه‌ای است که دو ورودی دارد. این ورودیها یکی در میانۀ ضلع غربی است که ورودی اصلی به‌شمار می‌آید، و به خیابان چهارباغ باز می‌شود، دیگری در میانۀ ضلع شمالی قرار گرفته، و دسترسی به مدرسه را از طریق بازار مجاور آن میسر می‌سازد. ورودی غربی از یک پیش‌طاق، درگاه، هشتی و دالان تشکیل شده است. اگرچه ایوان غربی به هشتی ورودی متصل است، اما ارتباط آن با یک حایل سنگی قطع شده است و دو دهلیزی که از هشتی منشعب می‌شوند، ارتباط هشتی و حیاط را میسر می‌سازند، بدون اینکه ایوان در ارتباط میان فضاها نقشی ایفا کند.
ورودی دوم که در ضلع شمالی قرار دارد، مرکب از یک پیش‌طاق، هشتی و دالان است که دسترسی مدرسه را به محیط بیرون از طریق بازار میسر می‌سازد. در اینجا نیز اگرچه ایوان شمالی متصل به هشتی ورودی طراحی شده است، اما مانند ورودی غربی با یک حایل سنگی دو فضا از یکدیگر تفکیک شده‌اند، ضمن اینکه دو مسیر انشعابی از هشتی پس از دور زدن ایوان، هشتی را به حیاط وصل می‌کنند. بدین ترتیب ایوان به مجموعۀ ورودی مربوط نیست، و کاربرد ویژۀ خود را دارد (جاوری، 124).

وضوخانه

وضوخانه در گوشۀ جنوب شرقی بنا قرار گرفته، اما فضای آن در سالهای اخیر نوسازی شده، و تغییراتی یافته است (همانجا). 8 مجموعۀ پلکان ارتباط طبقۀ همکف مدرسه با طبقۀ فوقانی را میسر می‌سازد.

ایوانها

1. ایوان شمالی

این ایوان به پهنای 8 متر است و در طرفین آن دو دالان باریک طراحی شده که ایوان را از مسیر ورودی متصل به هشتی جدا می‌کند. کف ایوان 35 سانتی‌متر از کف حیاط بالاتر است و جرزهای شرقی و غربی با دو دهانه که در میانۀ هریک قرار دارد، به دو دالان طرفین متصل می‌شود (همو، 123).

2. ایوان جنوبی

پهنای این ایوان 10 متر است و به همین سبب از نظر ساختاری اهمیت و تأکید بر این ضلع را نشان می‌دهد. گنبدخانه در پشت این ایوان و در ارتباط با آن است، که بزرگ‌ترین و پرکارترین فضای مجموعه از نظر طراحی محسوب می‌شود و دارای 4 پس‌نشست عمیق در 4 جرز اصلی، و 4 پس‌نشست کوچک‌تر در 4 گوشه است که نه تنها فضای زیر گنبد را از شکل مربع خارج کرده و زمینه را برای گنبدسازی آماده نموده، که افزون بر آن فضا را نیز از حالت یکنواختی درآورده است. پوشش گنبد از نوع گسسته نار است که آراسته به تزیین کاشی‌کاری به رنگهای گوناگون با نقوش اسلیمی است. بر جرز جنوبی گنبدخانه محراب، و در کنار آن منبر سنگی نفیس کار گذاشته شده است. پس نشست شرقی گنبدخانه از طریق یک دهانه به شبستان بزرگی مرتبط می‌شود که با استفاده از دو ردیف ستون 3 تایی و جرزهای اصلی پوشش آن به شیوۀ طاق و چشمه اجرا شده است (جابری، 301؛ پیرنیا، 95).

3. ایوان غربی

این ایوان دهانه‌ای به پهنای 5 / 6 متر دارد و با دو دهانۀ باریک در طرفین از حجره‌ها تفکیک شده است. یک حایل از سنگ مرمر به ارتفاع 60 سانتی‌متر اتصال این ایوان را به هشتی ورودی قطع کرده، و دو مسیر که از هشتی منشعب می‌شوند، ایوان را دور زده، و مجموعۀ ورودی را به حیاط مرتبط می‌کنند. نکتۀ مهم اینجا ست که افزون بر اتصال ایوان و هشتی به یکدیگر، ایوان غربی جزئی از مجموعۀ ورودی اصلی بنا به شمار می‌آید، هشتی از طریق یک در با سردری پوشیده از کاشیهای معرق به خیابان چهارباغ راه می‌یابد. مادی فرشادی که از این مدرسه می‌گذرد، از زیر خیابان چهارباغ و پس از عبور از زیر این ایوان به مجرایی در صحن هدایت می‌شود (پوپ، 1213؛ جاوری، همانجا).

4. ایوان شرقی

دهانۀ این ایوان 5 / 6 متر پهنا دارد و با دو دهانۀ باریک در طرفین از حجره‌ها تفکیک شده است. زمینۀ عقبی ایوان در هریک از جرزها دارای چند پس‌نشست است که فضا را از یکنواختی خارج کرده، و بر وسعت آن افزوده است. نهـر جـاری در مدرسه پس از طی کـردن میـانۀ محـور غربی ـ شرقی و طی کردن طول حیاط از طریق مجرایی که در زیر این ایوان قرار دارد، به خارج بنا هدایت می‌شود (همو، 124).

حجره‌ها

مدرسه 121 حجره دارد که 51 حجره در طبقۀ همکف، گرداگرد حیاط اصلی و 4 حیاط فرعی، و 70 حجرۀ دیگر در طبقۀ اول مدرسه قرار دارد. از میان حجره‌های طبقۀ همکف، 36 حجره‌ای که رو به حیاط اصلی‌اند، اندازه‌ای یکسان (3 × 5 متر) دارند و شامل یک ایوانچه، ورودی، اتاق اصلی، بخاری و پستو ست. حجره‌های واقع در حیاطهای فرعی در گوشۀ صحن با توجه به محدودیت فضا اندازه‌های گوناگون دارند. در طبقۀ اول 38 حجره پیرامون حیاط اصلی، 18 حجره در ضلع غربی رو به سوی خیابان چهارباغ ساخته شده، و 14 حجره در گوشه‌های بنا به دور حیاطهای فرعی و 4 گوشۀ گنبد خانه قرار دارند. ارتباط حجره‌ها در این طبقه با دیگر فضاها از طریق دالان باریکی است که در پشت آنها ساخته شده، و درگاه آنها به داخل دالانها باز می‌شود. ایجاد این دالانها تغییراتی را در حجره‌ها نسبت به حجره‌های طبقۀ همکف پدید آورده، از جمله اینکه از فضای مفید حجره‌ها کاسته شده است، و به این سبب هیچ‌یک پستو ندارند، و ورودی حجره‌ها در عقب آنها قرار دارد (همو، 124-126).
در ضلع غربی با بهره‌گیری از فضای موجود، حجره‌های دیگری در طبقۀ اول برپا شده که ایوانچۀ آنها رو به خیابان چهارباغ است، طرحی که در هیچ‌یک از مدارس قبلی دیده نمی‌شود و برای نخستین‌بار ایوانچۀ حجره‌ها پشت به حیاط و رو به فضای خارجی مدرسه طراحی شده، و از سوی دیگر اصل درون‌گرایی ــ که یکی از اصول حاکم بر طراحی مدارس اسلامی است ــ در اینجا رعایت نشده که درکنار دیگر استثنائات مدرسۀ چهارباغ در جای خود قابل توجه است (همو، 125-126).

ب ـ نماها و تزیینات داخلی

نمای اصلی مدرسه شامل 4 ایوان دوبه‌دو روبه‌روی هم با طاق جناغی است که با حجره‌هایی در دو طبقه احاطه شده‌اند. رخ‌بام ایوانها بالاتر از رخ‌بام حجره‌های طبقۀ بالایی است و بدین ترتیب، چه از نظر ساختاری و چه از نظر بصری و نمایی بر آنها تأکید شده است. ایوان جنوبی با دو گلدسته و گنبدی رفیع بر فراز گنبد خانه نمای شاخص و ویژۀ مجموعه به‌شمار می‌آید (همو، 127).

ایوانها

1. ایوان شمالی

نمای این ایوان از یک بخش عمودی تشکیل شده، و دهانۀ ایوان با طاق جناغی‌اش را دربرگرفته است. تزیینات بخش بیرونی ایوان با استفاده از کاشی به شیوه‌های خشتی و معرق اجرا شده است (همانجا). بر نمای خارجی این ایوان کتیبه‌ای طولانی به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی به خط علی‌نقی امامی به تاریخ 1119ق دربارۀ فضیلت علم و مقام و وظیفۀ متعلم نوشته شده است. در بخش داخلی دور طاق ایوان کتیبۀ دیگری، آن نیز به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی شامل آیاتی از کلام‌الله مجید (نور / 24 / 35 و مائده / 5 / 50) قرار دارد (هنرفر، 712). بر بخش میانی ایوان هم حدیثی نبوی به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی به خط علی‌نقی امامی به تاریخ 1119ق نوشته شده است (همو، 713).

2. ایوان جنوبی

این ایوان در مقایسه با بخشهای مشابه در مدارس دیگر این دوره کاملاً استثنایی است. نمای آن از یک بخش عمودی تشکیل شده که دهانۀ ایوان با طاق جناغی‌اش را دربرگرفته است. نوآوری استثنایی این قسمت از بنا افزودن دو گلدسته به طرفین آن است که در هیچ‌یک از مدرسه‌های دورۀ صفوی تکراری برای آن نمی‌بینیم (جاوری، همانجا).
کلیۀ سطوح این ایوان از روی ازارۀ سنگی به بالا و گلدسته‌ها با کاشیهای 7 رنگ و معرق آراسته به نقوش گیاهی شامل اسلیمی، ختایی و نقوش هندسی روکش شده است (همو، 128). بر ساقۀ گلدسته‌ها به شیوۀ معقلی نامهای الله، محمد (ص) و علی (ع) چند بار تکرار شده است (همانجا). کتیبۀ مفصلی به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی به خط عبدالرحیم جزایری با تاریخ 1122ق شامل احادیثی نبوی بخش بیرونی نمای ایوان را دور می‌زند (هنرفر، 707- 708).

3. ایوان غربی

نمای این ایوان از یک بخش عمودی تشکیل شده، و دهانۀ ایوان با طاق جناغی‌اش را دربرگرفته است. کلیۀ سطوح آن با کاشیهای 7 رنگ و معرق آراسته‌اند و بر بام ایوان یک مئذنۀ چوبی پرکار با پوشش هرمی شکل قرار دارد که رویۀ آن را کاشیهای خشتی فیروزه‌ای رنگ پوشانده‌اند. این پوشش روی 4 ستونِ باریک چوبی استوار است که بخش فوقانی آنها با تزیینات مقرنس آراسته شده است. ارتفاع ایوان به خط افقی بام ایوانچه‌های طرفین (رخ‌بام) به خوبی تأثیر غالب ایوان در نما را نشان می‌دهد (جاوری، همانجا).

4. ایوان شرقی

نمای این ایوان همسان با ایوان غربی است و کلیۀ سطوح آن با کاشیهای 7 رنگ، با نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی و گل و برگ، و نقوش هندسی، و انواع گره با کاشیهای معرق آراسته است. کتیبه‌ای به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی به خط محمدرضا به تاریخ 1119ق در بخش داخلی ایوان دربارۀ مقام علم، تعلیم و تربیت، و فضیلت علم در اسلام نوشته شده است (هنرفر، 715).

حجره‌ها

هر حجره در یک قاب مستطیل شکل قرار گرفته، و دهانه‌ای با طاق جناغی دارد. حریم هرکدام از ایوانچه‌ها ضمن تغییر جنس، کاربرد مصالح و تزیینات از یکدیگر جدا می‌شوند. پشت بغلهای تمام حجره‌ها با کاشیهای معرق و نقوش گره تزیین شده است. بخش داخلی ایوانچه‌های هر حجره شامل دو بخش افقی است. یک بخش از سطح کف تا بالای درگاه، و بخش دیگر از بالای درگاه تا کلید قوس؛ بخش اول از یک درگاه چوبی در میانۀ نما و دو طاقچه در طرفین آن ترکیب شده، و بخش بالایی شامل یک پنجرۀ مشبک چوبی و تزیینات مقرنس است. ایوانچه‌ها پس از یک اندود گچی با استفاده از رنگ سفیدکاری شده، و خطوط لبه‌ها در طاقچه‌ها، درگاه، پنجره و کاربندیها با رنگ آبی لاجوردی قلم‌گیری شده‌اند (جاوری، 128- 129).

ج ـ نماهای خارجی

یک ویژگی پراهمیت و استثنایی دیگر مدرسۀ چهارباغ نماسازی بیرونی جبهۀ غربی آن است که در کنار خیابان چهارباغ قرار دارد. نمای این ضلع شامل یک پیش‌طاق ورودی است که سمت جنوبی آن 12 طاق‌نما به‌صورت دو طبقه، و جانب شمالی آن 5 طاق‌نمای دو طبقۀ دیگر ترتیب یافته است. کلیۀ طاق‌نماهای طبقۀ پایین کور، و فقط حاصل تکرار یک ضرب‌آهنگ خاص‌اند که بدنۀ این قسمت را از یکنواختی خارج می‌کنند؛ اما ایوانچه‌های طبقۀ بالا از نظر بصری به‌طور کامل مطابق با ایوانچه‌های فضای داخلی مدرسه هستند. هریک از این ایوانچه‌ها نور فضای شماری از حجره‌های طبقۀ بالای ضلع غربی را که به‌طور مضاعف در این بخش از بنا ساخته شده‌اند، تأمین می‌کنند. نکتۀ مهم در زمینۀ مدرسه‌سازی در طول دوره‌های مختلف اسلامی تأکید شدید بر درون‌گرایی فضاها بوده، به گونه‌ای که در مدارس دیگر این دوره رعایت شده، اما این اصل با ایجاد ایوانچه‌های شماری از حجره‌ها رو به فضای خارج از مدرسۀ چهارباغ نفی گردیده است. سراسر جرزهای اصلی ایوانچه‌ها و پشت بغلها با کاشیهای معرق و نقوش پرکار هندسی (گره) پوشیده شده است (همو، 129).
پیش‌طاق ورودی از 3 بخش عمودی و یک بخش افقی در قسمت بالای نما ترکیب شده است. سراسر بدنۀ بیرونی پیش‌طاق با استفاده از کاشیهای معرق با نقوش تزیینی انواع گرههای ظریف و پرکار آراسته شده است. دهانۀ اصلی پیش‌طاق را که طاق جناغی دارد، دو پیچ تزیینی دوقلو دربر گرفته‌اند؛ پیچها در یک سمت دهانه درحالی‌که از یک گلدان حجاری شده بر ازاره آغاز شده است، گرداگرد دهانۀ طاق می‌چرخد و در سمت دیگر دهانه به یک گلدان حجاری شدۀ دیگر ختم می‌گردند. بخش داخلی پیش‌طاق نیز با تزیینات کاشی‌کاری معرق در انواع نقوش گره تزیین شده، و در بخش بالای آن تزیینات مقرنس‌کاری بر غنای کار تزیینی افزوده است (همو، 130). بر قسمت میانی کتیبۀ بنیان بنا به خط عبدالرحیم جزایری به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی حاوی نام شاه سلطان حسین صفوی و تاریخ 1122ق است (هنرفر، 689).
مدرسۀ چهارباغ پس از افول صفویه به ویرانی گرایید، اما تشکیلات باستان‌شناسی در سالهای دهۀ دوم سدۀ اخیر به مرمت اساسی آن اقدام کرد و در 15 / 10 / 1310ش به شمارۀ 116 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید (گدار، 155, 158؛ آثار ... ، 69).

مآخذ

آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی (از 24 / 6 / 1310 تا 24 / 6 / 1384)، به کوشش ناصر پازوکی و دیگران، تهران، 1384ش؛ اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ پیرنیا، محمدکریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، به کوشش غلامحسین معماریان، تهران، 1371ش؛ تحویلدار، حسین، جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1342ش؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، به کوشش حسین عمـادزاده، تهران، 1321ش؛ جاوری، محسن، بـررسی مدارس مـوجـود دورۀ صفـوی در اصفهـان، پایان‌نـامۀ کارشنـاسی ارشد، دانشگـاه تهران، 1376ش؛ فریدنی، نیکول، تصویر چهارباغ، اصفهان، اصفهان، 1376ش؛ قرآن کریم؛ گنج‌نامه، به کوشش کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران، 1378ش، دفتر پنجم؛ نیکزاد امیرحسینی، کریم، فهرست تاریخچۀ مصور ابنیۀ تاریخی اصفهان، اصفهان، 1335ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344ش؛ نیز:

Godard, A., «La Madrasa et le Caravansérail Māder-é Shāh », Āthār-é Īrān, Haarlem, 1937, vol. II(1); Pope, A. U., «Islamic Architecture. L. Ṣsfavid Period», A Survey of Persian Art, ed. id, Tehran, 1976, vol. II.

محسن جاوری