چغمینی

چَغْمینی، ابوعلی شرف‌الدین محمود بن محمد بن عمر، ستاره‌شناس، ریاضی‌دان و پزشک اهل چغمین (چقمین)، از توابع خوارزم (قاضی‌زاده، گ 5 رو؛ زرکلی، 7 / 181).
از زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست و دربارۀ زمان مرگ او نیز اختلاف است. بروکلمان سال 618 ق / 1221م را تاریخ مرگ او دانسته (GAL, S, I / 865)، و زوتر به استناد یادداشت مندرج در صفحۀ بیاض نسخۀ قانونچۀ چغمینی در کتابخانۀ گوتا (شم‍ 1928؛ نک‍ : پرچ، III / 468)، او را معاصر و جوان‌تر از نصیرالدین طوسی (د 672 ق / 1274م)، و سال مرگ وی را 745ق / 1345م یا زودتر دانسته است (ص 539-540). بغدادی نیز فراغت او را از تحریر الملخص فی الهیئة در 808 ق / 1405م آورده است (ص 410).
اما شواهدی وجود دارد که چغمینی در نیمۀ دوم قرن 6 و نیمۀ اول قرن 7ق می‌زیسته است: 1. اشارۀ چغمینی به سال 1516 ذوالقرنین (اسکندری = 599 ق / 1203م) در رسالۀ فی قوی الکواکب و ضعفها ( تلخیص ... ، 250). 2. اشارۀ او به سال 1517 ذوالقرنین (=600 ق / 1204م) در الملخص (گ 12 رو). 3. کتابت رسالۀ تلخیص کتاب اوقلیدس در 615 ق / 1218م ( تلخیص، 246). 4. تقدیم این کتاب به شهاب‌الدین ابی سعد بن عمران خوارزمی خیوقی که چغمینی او را «مفتی‌العالمین» خوانده (همان، 16)، و به احتمال بسیار او همان شهاب خیوقی فقیه است که ابن اثیر در وقایع سال 617 ق از او یاد کرده و آورده که سلطان محمد خوارزمشاه در آغاز حملۀ مغولان با او مشورت کرده است (12 / 362-363). 5. عبارت «رَحِمَهُ اللّٰه» برای چغمینی که کاتب نسخۀ رسالـۀ صور الحسـاب التسع او (نک‍ : گ 1 پشت) در 660 ق / 1262م استنساخ آن را به پایان رسانده است (گ 7 رو).
از این رو، چغمینی تا 600 ق، و اگر تاریخ «تحریر» تلخیص را که در پایان آن 22 صفر 615 ذکر شده (ص 246)، تاریخ تألیف این اثر بدانیم، او تا 615 ق زنده بوده، و پیش از 660 ق درگذشته است.

آثـار

1. الملخص فی الهیئة، رسالۀ کوچکی است در هیئت که در یک مقدمه و دو مقاله تنظیم شده است. ساختار نوشتاری کتاب و فصلهای آن مشابه دیگر آثار هیئت دورۀ اسلامی است و برترین‌ویژگی آن ایجاز است. الملخص شهرت بسیاری داشته و شرحهای بسیاری بر آن نوشته شده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به شرح کمال‌الدین ترکمانی در 755ق / 1354م، شرح قاضی‌زادۀ رومی (نک‍ : مآخذ) در 815 ق / 1412م و شرح میرسیدشریف جرجانی (د 816 ق / 1413م) اشاره‌کرد (برای دیگر شرحها، نک‍ : حاجی خلیفه، 6 / 113-114). در میان این شرحها، شرح قاضی‌زاده در حوزه‌های درسی شهرت بسیار داشته است (مدرس، 1 / 449). بر این شرح حاشیه‌هایی نوشته شده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به حاشیۀ عبدالعلی بیرجندی (د 934ق / 1528م) اشاره کرد (حاجی‌خلیفه، همانجا). ترجمۀ کهنی از الملخص به فارسی به دست محمد بن عمر اندقانی برجا مانده است. زمان این ترجمه به‌طور دقیق مشخص نیست، اما تنها نسخۀ شناخته‌شده از آن در 725ق / 1325م کتابت شده است (ابوترابی، 871). ترجمۀ آلمانی الملخص نیز در 1893م به چاپ رسیده است (نک‍ : مل‍ ، رودُلف).
2. قانونچه، کتابی در پزشکی که چغمینی آن را «زبده‌ای» از مطالب لازم علم پزشکی معرفی کرده است که آنها را از کتابهای متقدمین برگزیده، و در این اثر گرد آورده است (ص 2، نیز نک‍ : ترجمه، 1). این کتاب در 10 مقاله تنظیم شده است: امور طبیعیه، تشریح، نبض و آزمایش ادرار و مدفوع، کلیاتی در بهداشت و درمان بیماران، بیماریهای اعضای بدن از سر تا پا، بیماریهایی که به یک عضو خاص مربوط نمی‌شوند (مانند انواع تبها) و فواید غذاهای متداول (نک‍ : سراسر کتاب). بر این کتاب نیز شرحهای بسیاری نوشته شده است. با توجه به زمان تألیف این شرحها می‌توان گفت که به احتمال بسیار این کتاب از روزگار تصنیف مقبولیت داشته است. از میان شرحهای نوشته شده می‌توان به شرح فاضل بغدادی در 710ق، شرح مولى حسین بن محمد بن علی استرابادی (د 831 ق) و شرح ملایحیى فتاحی نیشابوری (د 832 ق) اشاره کرد (میر، 8- 9). این کتاب را نیز محمداکبر بن حاج محمد معروف به شاه ارزانی به فارسی بـرگردانده، و آن را مفـرح القلـوب نـامیـده است (نک‍ : سـراسـر کتاب).
3. تلخیص کتاب الاصول لاقلیدس، یا تلخیص کتاب اوقلیدس، خلاصه‌ای از اصول اقلیدس (ه‍ م) که در آن قضایا و تعاریف به‌طورکامل آمده و در بیشتر مواضع اثباتها خلاصه شده‌اند. چغمینی در مقدمۀ این کتاب اشاره کرده است که بیشتر تحریرهای موجودِ اصول یا بسیار مفصل‌اند و یا بسیار خلاصه، و هدف او از نوشتن این رساله فراهم آوردن نسخه‌ای مختصر است که اختصار آن موجب دگرگونی مفاهیم نشود (ص 18). تنها نسخۀ شناخته‌شده از این رساله که به‌صورت عکسی چاپ شده، در کتابخانۀ سریزدی یزد موجود است (دانش‌پژوه، 4 / 418).
4. فی قوی الکواکب و ضعفها، رسالۀ بسیار کوچکی در تعریف مقدمات احکام نجوم که چغمینی در آن برخی مفاهیم اولیه مانند «شرف»، «سعد»، «نحس» و «هبوط» کواکب را تعریف کرده است (نک‍ : تلخیص، 249-253).
5. صورالحساب التسع، رساله‌ای کوتاه در حساب اعداد ده‌گانی. در این کتاب چغمینی پس از بیان مراتب اعداد، انجام عملیات مختلف نظیر جمع، تفریق، ضرب، تقسیم، جذرگیری و جز آن را با استفاده از این اعداد آورده است (نک‍ : سراسر کتاب).
6. الموجز فی الحساب، که تنها دو صفحه از این رساله (با موضوع ضرب و تقسیم و ابتدای جذر) در پایان نسخۀ سریزدی تلخیص باقی مانده است.
بروکلمان افزون بر اینها، شرح طرق الحساب فی مسائل الوصایا و القوامی فی الحساب را نیز به چغمینی نسبت داده است (GAL, S, I / 865). سموئل نیز کتابی با عنوان القوامی فی الحساب الهندی داشته که بخشی از آن باقی مانده است (راشد، 98)، و احتمالاً بروکلمان، یا مأخذ او، به غلط این اثر را به چغمینی نسبت داده است.

مآخذ

ابن اثیر، الکامل؛ ابوترابی همدانی، آرش، «ترجمۀ کهن الملخص فی الهیئة چغمینی»، نامۀ معانی، تهران، 1383ش؛ بغدادی، هدیه؛ چغمینی، محمود، تلخیص کتاب اوقلیدس، چ تصویری، به کوشش صادق حسینی اشکوری، قم، 1384ش؛ همو، صور الحساب التسع، نسخۀ خطی شم‍ 6911 دانشگاه تهران؛ همو، قانونچه، شرح حسن بن محمد بن علی استرابادی، قم، 1337ش؛ همان، ترجمۀ محمدتقی میر، شیراز، 1350ش؛ همو، الملخص فی الهیئة، نسخۀ خطی شم‍ 2848 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی؛ همان، شرح قاضی‌زادۀ رومی، نسخۀ خطی شم‍ 2 / 123 کتابخانۀ مرکز؛ حاجی خلیفه، کشف؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و ایرج افشار، «فهرست کتابخانه‌های شهرستانها»، نسخه‌های خطی، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، 1344ش؛ زرکلی، اعلام؛ شاه ارزانی، محمداکبر، مفرح القلوب، لکهنو، نولکشور؛ قاضی‌زادۀ رومی، شرح بر الملخص (نک‍ : هم‍ ، چغمینی)؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1369ش؛ میر، محمدتقی، مقدمه بر قانونچه (نک‍ : هم‍ ، چغمینی)؛ نیز:

GAL, S; Pertsch ; Rashed, R., Entre Arithmétique et Algèbre, Paris, 1984; Rudolff, G. and A. Hochheim,«Die Astronomie des Maḥmud ibn Muḥammed ibn ʿOmar al-Ǵagmînî», ZDMG, 1893, vol. XLVII; Suter, H., «Zur Frage über die Lebenszeit des Verfassers des Mulaḫḫas fi’l-hei’a, Maħmud b. Muħ. b. ʿOmar al-Ǵagmînî», ZDMG, 1899, vol. LIII.

حنیف قلندری