چستربیتی، کتابخانه

چِسْتِرْبیتی، کِتابْخانه، یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های فرهنگی ـ هنری در اروپـا، شامل دست‌ساختهایـی از هنـر سنتـی اسلامی و خاور دور، واقع در مرکز شهر دابلین، پایتخت ایرلند. در این مرکز فرهنگی انبوهی از نفیس‌ترین نسخه‌های خطی، تابلوهای مینیاتور، نقاشیها، کتابهای کمیاب چاپی و تصاویر کهن نگهداری می‌شود. بنای چستربیتی در واقع شامل موزه و کتابخانه‌ای است که به هزینه و همت مجموعه‌دار متخصص به نام آلفرد چستربیتی (1875- 1968م / 1254-1347ش) بنیان نهاده شده است.
این کتابخانه در ساختمان معروفِ سدۀ هجدهمی «برجِ ساعت» جای دارد و در دهۀ 1990م بخش جدیدی برای چند نمایشگاه بدان اضافه شده است. بنای کهن تاکنون دستخوش فراز و نشیبهای چندی شده، و بازسازیهایی در برج ساعت صورت گرفته است. مجموعۀ چستربیتی شامل آزمایشگاه محافظت از کتب، چند قرائت‌خانه، دفترهای اداری، تالارهای سخنرانی و 3 گالری نمایشگاه و باغی بر روی بام بنا، و نیز امکاناتی همچون رستوران و فروشگاه برای بازدیدکنندگان است. مجموعه‌های کتابخانه در دو گروه به معرض نمایش گذاشته شده است: «سنتهای دینی» و «سنتهای هنری». کتابخانه یکی از منابع عمده برای دانش‌پژوهی، از‌جمله، در حوزۀ کتاب مقدس نیز هست ( ایرانیکا؛ «کتابخانه ...  »،.npn).
آلفرد چستربیتی در شهر نیویورک به دنیا آمد. بخشی از تحصیلات عالی خود را در دانشگاه پرینستن و بقیه را در کلمبیا گذراند. در 1898م، او یکی از نخستین فارغ‌التحصیلان «مدرسۀ معادن» بود. وی کار در معادن را در ایالت کلرادو آغاز کرد و در جاهای دیگر از‌جمله افریقا همین حرفه را دنبال نمود. دیری نپایید که در سایۀ تلاش فراوان به عنوان مهندس معدن به شهرت و مکنتی قابل ملاحظه دست یافت ( ایرانیکا).
در 1933م / 1321ش، آلفرد پس از چندی، در بریتانیا رحل اقامت انداخت (همانجا). او از نوجوانی به کار مجموعه‌داری سخت دل‌بستگی داشت، ولی بعدها که به لندن منتقل شد، علاقۀ بسیار نسبت به جمع‌آوری نسخه‌های خطی و اشیاء هنری پیدا کرد و توانست با صرف 60 سال از عمر خود، مجموعۀ عظیمی از کتابهای خطی و چاپیِ نادر، هنرهای دستی ‌مشرق‌زمین و ذخایر فرهنگی دیگر گردآوری کند. او تنها یک مجموعه‌دار صرف نبود، بلکه هم در شناختِ خوب و بدِ نسخ خطی و هنرهای مربوط به آن تخصص و خبرگی فوق‌العاده‌ای داشت، هم طالب آشنایی با تمدنها و فرهنگهایی بود که آن آثار هنری در بستر آن پدید آمده بودند. وی زمانی تصمیم گرفت که گنجینۀ گران‌بهای خود را به جامعۀ دانش‌پژوه بشناساند و آرزو می‌کرد که اهل علم از مطالعۀ این آثار همان اندازه بهره ببرند که او از گردآوری آنها لذت برده است. اقدام او برای تهیۀ فهرستهایی از مجموعۀ خود زاییدۀ همین آرزو بود (چستربیتی، مقدمه بر «فهرست نسخ خطی عربی ...  »، 7).
چستربیتی افزون بر آثار فراوان اسلامی، صاحب 19 نوشتار بر روی پاپیروس مصری، شامل موضوعات دینی و پزشکی نیز بود که آنها را به موزۀ بریتانیا اهدا کرد. با این همه، اصل مجموعه را در 1950م از اقامتگاه خود در محلۀ کنزینگتنِ لندن به دابلین منتقل کرد («خوش آمدید ... »، npn.).
چستربیتی در 1954م / 1333ش از الیزابت دوم، ملکۀ انگلستان، عنوان شوالیه و لقب «سِر» گرفت و در 1957م شهروند افتخاری ایرلند شد. وقتی در ژانویۀ 1968 درگذشت، مراسم خاک‌سپاری او از سوی دولت برگزار گردید و این تنها شهروند غیردولتی بود که در تاریخ ایرلند به چنین افتخاری نایل می‌آمد ( ایرانیکا).
نمایشگاههای این کتابخانۀ استثنایی پنجره‌ای به روی گنجنیه‌های هنری فرهنگها و ادیان بزرگ عالم می‌گشاید. مجموعۀ سرشارِ آن آثاری ارزنده از کشورهای سراسر آسیا، از ژاپن و چین گرفته تا شبه‌قاره و خاور دور، شمال افریقا و اروپا را دربر می‌گیرد. دست‌نوشته‌هایی از قرون وسطى و عصر رنسانس اروپا، نقاشیهای یونانی، رداهای چینی و کارهای چوبی ژاپنی در میان اقلام این مجموعه به چشم می‌خورد («خوش آمدید»، npn.). این کتابخانه «موزۀ ایرلندیِ سال 2000» نام‌گذاری شد و عنوان «موزۀ اروپایی 2002» به خود گرفت. کتابخانۀ چستربیتی شامل حدود 8 هزار مجلد کتاب برای مراجعه‌کنندگان است (همانجا).
زمانی که چستربیتی به لندن رفت، تهیۀ نسخه‌های خطی و اشیاء هنری شرقی نسبتاً آسان بود. او خریدهای خود را بیشتر از طریق دلالان و واسطه‌ها ــ به‌ویژه از استانبول ــ انجام می‌داد، زیرا در دهه‌های 1920 و 1930م، با فرو پاشیدن امپراتوری عثمانی، کتابهای نفیس فراوان پیدا می‌شد ( ایرانیکا). افزون بر آن، هنگامی که وی به‌سبب وضعیت نابسامان جسمانی، چندین زمستان را در قاهره می‌گذراند، فرصت یافت تا مقداری اشیاء گرانبهای مورد نظر خود را خریداری کند، از‌جمله پاپیروسهای دینی قِبطی و مانوی. تا 1965م / 1344ش که کار جمع‌آوری متوقف شد، کتابخانۀ چستربیتی تقریباً شامل هر نوع دست‌نوشته‌ای بود. شمار نسخ خطی مرتبط به اسلام به حدود 350‘4 قلم سر می‌زند که بیشتر به عربی است. چستربیتی کل کتابخانۀ خود را به مردم ایرلند هدیه کرد و مقرر داشت که کتابخانه زیرنظر هیئتهای امنا اداره شود (همانجا).
چستربیتی در زمان حیات خود برای بسیاری از نسخ عربی، فارسی و هندی و جز آن به هزینۀ شخصی و با استمداد از زبده‌ترین کتاب‌شناسان فهرستهایی تهیه کرد. با این حال، شماری از این نسخ تاکنون فهرست نشده است (همانجا). بالغ بر 298 نسخۀ خطی فارسی، مقداری اوراق پراکنده و نمونه‌هایی از خط نستعلیق ــ که تاریخ آنها از سدۀ 2 تا 14ق تعیین شده است و برخی از آنها از لحاظ تاریخی اهمیت دارند ــ در فهرستی شامل 3 مجلد که آرثر آربری با همکاری بلوشه و مجتبى مینوی، از نسخ خطی و مینیاتورهای کتابخانۀ چستربیتی فراهم آوردند، معرفی شده است (همانجا؛ چستربیتی، مقدمه بر «فهرست نسخ خطی و مینیاتورها ...  »، I / 11؛ ویلکینسن، I / 10-12). در تهیۀ این فهرست نقش مینوی مخصوصاً در برخی جاها کارساز بوده، و ویلکینسن ــ ویراستار عمومیِ فهرست ــ در مقدمۀ خود بر اهمیت کار این پژوهشگر ایرانی در خواندن و روشنگری برخی از دست‌نویسها تأکید کرده است (11 / I).
آربری فهرست جداگانه‌ای از 245 قرآن یا اجزاء تذهیب‌‌شده‌ای از قرآن تهیه کرده است. او در مقدمۀ خود بر اهمیتی که عربها و دیگر ملتهای مسلمان برای خوش‌نویسی قائل بوده‌اند، تصریح می‌کند و می‌افزاید که ناب‌ترین جلوۀ این «ملکۀ هنرها» در کلام خداوند انعکاس یافته است. به عقیدۀ او، هنر تذهیب پا به پای هنر خطاطی پیش رفته است. سپس آربری اهمیت درخورِ توجه کتابخانۀ چستربیتی را یادآور می‌شود که می‌توان به کمک آن تاریخ کتابت قرآن، تکامل خط و سبکهای آن را نشان داد. وی براساس همین نسخه‌های قرآن، برداشتهای ارزشمندی دربارۀ تاریخ خطوط اسلامی و مراکز بالندگی آن و وارد شدن علائم اِعْراب به خط قرآن به‌دست می‌دهد (ص 17, 26، مقدمه).
افزون بر فهرستهای مهم یادشده، فهرستهایی نیز از نسخ ارمنی، مجموعۀ تبتی، مجموعۀ مغولی و مجموعۀ کره‌ای تهیه شده است. توماس آرنولد انگلیسی (د 1930م) فهرست مینیاتورهای هندی این کتابخانه را در 3 مجلد تنظیم کرد که پس از مرگ وی تکمیل و منتشر گردید ( ایرانیکا؛ ه‍ د، 1 / 299-300).
شاید غنی‌ترین قسمت کتابخانۀ چستربیتی بخش فارسی و فرهنگ هنری عصر اسلام باشد. از آنجا که وی بیشتر به هنرهای مربوط به کتاب دل‌بستگی داشت، توجه خود را بر نسخی متمرکز می‌کرد که به تصاویر و تذهیب آراسته بود. چستربیتی در مقدمۀ کوتاه خود بر «فهرست نسخ خطی و مینیاتورهای ایرانی» تصریح می‌کند که دست‌نوشته‌های نفیس فارسی از حیث ظرافتِ تذهیب و زیبایی مینیاتورها عموماً بی‌نظیرند (ص I / 12).
اقلامی که از لحاظ هنر ایرانی بیشتر درخور توجه‌اند، تنها شامل تابلوها و نسخه‌هایی که از ایران به دست آمده است، نمی‌شود، بلکه منشأ شماری از آنها ترکیه و هندوستان بوده است. همچنین برخی نیز نسخ عربی است که در ایران کتابت شده است ( ایرانیکا).
تألیف «فهرست نسخ خطی و مینیاتورهای ایرانی» (دابلین، 1959-1962م) نخست برعهدۀ ادگار بلوشه، کتاب‌شناس و کتابدار فرانسوی نهاده شد و پس از درگذشت وی کار به همت آربری و مینوی پایان پذیرفت (ویلکینسن، I / 11، مقدمه). در میان آثار معرفی‌شده در این فهرست، نسخ کامل یا برخی از متون کلاسیک فارسی مانند شاهنامه، گلستان و بوستان سعدی، تاریخ طبری و خاوران‌نامۀ ابن‌حسام خوسفی، دیوان سراج قُمری، و نقاشیهایی از عصر صفوی موجود است که از لحاظ تاریخی بسیار با ارزش‌اند ( ایرانیکا).
آربری نزدیک به500‘ 2 دست‌نویس از کتابهای عربی کتابخانه را در 7 مجلد فهرست کرد که میان سالهای 1955-1956م در دابلین به چاپ رسید. این خاورشناس و استاد عربی دانشگاه کیمبریج توضیحات کوتاهی دربارۀ هر نسخه داده است. بیش از 260 نسخۀ مذهَّب قرآن و قطعات پراکنده‌ای از نسخ خطیِ مربوط به سده‌های 3 تا 13ق، از جالب‌ترینِ مجموعه‌های کتابخانه محسوب می‌شوند. این مجموعۀ قرآنی، کتابخانۀ چستربیتی را به یکی از مراکز عمدۀ مطالعه در فرهنگ و هنر اسلامی تبدیل کرده است. شاخص‌ترین آن در بخش قرآنها، نسخه‌ای یگانه از این کتاب آسمانی است که در 391ق به خط نَسخِ ریحانیِ ابن بوّاب (د 413ق / 1022م)، خوش‌نویس و مذهّب معروف در بغداد کتابت شده است (نک‍ : ه‍ د، 3 / 140- 142؛ هاچیسن،npn. ).
دیوید جیمز، متصدی بخش اسلامیِ کتابخانۀ چستربیتی، مجموعۀ قرآنهای این کتابخانه را یکی از بهترین مجموعه‌ها در عالم می‌داند. به باور وی، مبالغه‌آمیز نخواهد بود که گفته شود فقط کتابخانۀ توپکاپیِ استانبول می‌تواند به لحاظ کیفیت، اهمیت تاریخی و شعاع گستره، با مجموعۀ قرآن چستربیتی رقابت کند (ص 7).

مآخذ

Arberry, A. J., The Koran Illuminated, a Handlist of the Korans in the Chester Beatty Library, Dublin, 1967; The Chester Beatty Library a Catalogue of the Persian Manuscripts and Miniatures, Dublin, 1959-1962; Chester Beatty, A. J., introd. The Chester Beatty Library a Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin, 1955-1966; id, introd. The Chester Beatty Library a Catalogue ... (see same); Chester Beatty Library Architecture, www.cbl.ie / Aborit-us / theChester-Beatty-Library; Hutcheson, E., Chester Beatty-Library, www. ezinearticles.com / ? ChesterBeatty-Library&id=503013; Iranica; James, D., Qur’ans and Bindings from the Chester Beatty Library, London; «Welcome to the Chester Beatty Library Website», Chester Beatty Library, www.chl.ie; Wilkinson, J. V. S., introd. The Chester Beatty Library a Catalogue ... (see same).

مجدالدین کیوانی