چرکس محمد پاشا

چَرْکَسْ مُحَمَّدْ پاشا (د 1034ق / 1625م)، سردار و صدراعظم عثمانی در اوایل سلطنت مراد چهارم، هفدهمین سلطان عثمانی. از اوایل زندگی او آگاهی زیادی نداریم. اصل او از چرکسها بود (دانشمند، III / 504). وی در حرم همایون یا اندرون دربار عثمانی پرورش یافت و به مقام سلاح‌داری (پاکالین، III / 221 ff.) رسید. چندی بعد با دریافت مقام بیگلربیگی شام (IA, VII / 580) به خدمت دولت وارد شد؛ سپس به وزارت ارتقا یافت و وزیر ششم شد (نعیما، 2 / 206-207).
در پی قتل وزیر اعظم کمانکش علی پاشا در 14 جمادی‌الآخر 1033ق / 24 مارس 1624م (همو، 2 / 296- 298؛ IA، همانجا)، چرکس محمدپاشا که از والی‌گری شام به مقام «وزارت زمان» ارتقا یافته بود، به صدارت منصوب شد (دانشمند، III / 329 ؛ نعیما، همانجا). هم‌زمان سرداری سپاه برای مقابله با شورش آبازه محمدپاشا (ه‍ م)، بیگلربیگی ارزروم، و نیز فرماندهی سپاه برای فتح بغداد که ایرانیان آن‌را تصرف کرده بودند، به چرکس محمدپاشا واگذار شد (نعیما، نیز دانشمند، همانجاها؛ اوزون چارشیلی، III(1) / 152).
آبازه محمدپاشا که از شورشیان جلالی (نک‍ : ه‍ د، جلالی، نهضت) و از منسوبان به قبایل آبازه، ساکن در شرق دریای سیاه بود (هامرپورگشتال، VII / 305)، به بهانه‌های گوناگون ازجمله به خـون‌خواهی سلطان عثمانی بر حکومت مرکزی شورید (اوزون چارشیلی،III(1) / 150-151). در این اثنا، صدراعظم چرکس محمدپاشا پس از کسب آمادگیهای لازم و تدارک سپاه در 10 شعبـان 1033ق / 18 مـۀ 1624م بـه اسکـودار ــ بخـش آسیـایی استانبول ــ رفت (دانشمند، همانجا) و از آنجا روانۀ اردوگاه آبازه شد (نعیما، 2 / 315-316) و سرانجام به قونیه رفت. او نخست کوشید آبازه را به اطاعت وا دارد (همو، 2 / 317- 318؛ اوزون چارشیلی، III(1) / 152؛ دانشمند، III / 331؛ IA، همانجا)، اما موفق نشد؛ با این همه، ینی‌چریها به گمان حصول توافق میان آن‌دو، و بیم از هجوم به آنها سر به‌شورش برداشتند (نعیما، 2 / 320-321).
چرکس محمدپاشا پس از فرو نشاندن شورش ینی‌چریها به جنگ آبازه بازگشت و سپاهیان او را در صحرای قیصریه شکست داد و مجبور به فرار‌کرد (اوزون‌چارشیلی، دانشمند، همانجاها). در این زمان، آبازه درخواست عفو کرد و تقاضای او به‌شرط استقرار سپاهی از ینی‌چریها در قلعۀ ارزروم و تعهد آبازه مبنی بر اطاعت از سلطان، پذیرفته شد و در مقام بیگلربیگی ارزروم ابقا گردید (همانجاها؛ نعیما، 2 / 325-326؛ یوجل، III / 69). کاتب چلبی که در صحنۀ جنگ حضور داشته است، آگاهی بسیاری از این جنگ به‌دست می‌دهد (نک‍ : IA، همانجا).
صدراعظم چرکس محمد پاشا، پس از پیروزی در این جنگ، به شهر توقات رفت و درنظر داشت در فصل بهار (چند ماه بعد) به سوی بغداد حرکت کند (اوزون‌چارشیلی، III(1) / 153)، اما پس از چند روز در آن شهر بیمار شد و در 18 ربیع‌الآخر 1034 پس از حدود 10 ماه صدارت درگذشت. جنازۀ صدراعظم در همان‌جا به امانت نهاده شد؛ بعدها آن را به استانبول بردند و در صحن مسجد بایزید به خاک سپردند (IA، همانجا). ابراهیم پچوی که او را در شهر توقات دیده بود، در تاریخ خود از وی به‌درستی، عدالت و پرهیزگاری نام می‌برد (2 / 401-403).

مآخذ

پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283ق؛ نعیما، مصطفى، تاریخ، استانبول، 1280ق؛ نیز:

DaniŞmend, İ. H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1955; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, 1831; IA; Pakalın, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1972; UzunçarŞılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1988; Yücel, Y. and A. Sevim, Türkiye tarihi, Ankara, 1991.

علی اکبر دیانت