چ

 چ، هفتمین حرف از الفبای فارسی. این حرف در کتابهای لغت به نام جیم فارسی، جیم عجمی و جیم معقوده، مشهور است و نام «چِ» (= če) برای آن ضبط شده است ( لغت‌نامه ... ؛ انوری؛ سپهر، 147؛ معین، حاشیه ... ، 607) و به صورتهای چ‍ ، ـچ‍ ، ـچ، چ در آغاز، وسط و آخر واژه نوشته می‌شود (همو، فرهنگ ... ؛ رضوی؛ مشیری).
در حساب ابجد، «چ» نمایندۀ عددی نیست؛ به همین سبب در ماده تاریخها به کار نرفته است، اما در حساب جُمَّل معادل «ج» محاسبه می‌شود و نمایندۀ عدد 3 است (صدری، «و»، «یب‍ »؛ «هدایت‌نامه»، 6؛ صفوی، 1 / 115). این حرف به سبب داشتن نقطه از حروف نقطه‌دار یا معجمه، و به سبب آنکه به دو شکل کوچک و بزرگ نوشته می‌شود و شکل کوچک آن در آغاز یا وسط کلمه می‌آید، از حروف پیوسته به‌شمار می‌رود (نیساری، 61، 91، 102).
«چ» در گروه علامتهای اختصاری نشانۀ چاپ است (انوری) و در دانش زبان‌شناسی نشانگرِ صامت انسدادی ‌‌ـ سایشی، لثوی ـ کامی، بی‌واک است و تولید آن به وسیلۀ مکانیسم بسته و باز صورت می‌گیرد، و پس از برطرف شدن گرفتگی، هوا به‌تدریج و همراه با سایش از دهان خارج می‌شود و نوک و تیغ و جلو زبان و لثۀ بالا و بخش آغازی سخت کام در تلفظ «چ» دخیل‌اند. مکانیسم تولید آن ترکیبی از مکانیسم تولید «š» و «t» است، ولی نه «š» است و نه «t»، و نه مجموعۀ این دو (ثمره، 48، 78، 80، 97؛ نیساری، 80؛ نجفی، 57؛ وثوقی، مقالات ... ، 14، «مقایسه ... »، 332-334؛ خانلری، وزن ... ، 131؛ زمردیان، 191-192؛ هایمن، 73 بب‍‍ ، نیز 337-375؛ مشیری).
ابن‌سینا ضمن آنکه «چ» را مانند «ج» معرفی می‌کند، معتقد است که حبس و انسداد در تولید «چ» قوی‌تر از جیم عربی است و هنگام تولید آن بخش بزرگ‌تری از زبان درگیر می‌شود و فشار در کندن و راندن هوا در تولید «چ» بیشتر است (ص 23-24، 83). الفبای آوانگاری که در بررسیهای تاریخی برای این آوا قرار داده شده، «č» است (نک‍ : باقری، 12، 126). صامت «چ» در آغاز، میان و یا پایان واژه از فارسی باستان تا فارسی کنونی گاه به آواهای دیگر تبدیل شده، و گاه نیز آواهای دیگر به «چ» بدل گردیده است و این احتمال وجود دارد که در تلفظ نخست به «ج» و سپس به «ژ» و بعد به «ر» تبدیل یافته باشد (خانلری، تاریخ ... ، 1 / 256).
بارزترین دگرگونیهای تاریخی «چ» بدین شرح است:
الف ـ اگر در کنار «ن» قرار بگیرد، در فارسی میانه و فارسی نو به «ج» بدل می‌شود: panča- (اوستایی)، panǰ (فارسی میانه)، panǰ (فارسی نو).
ب ـ چنانچه در کنار مصوت قرار بگیرد، به «ز» تبدیل می‌شود: raučah- (فارسی باستان)، rōz (فارسی میانه)، rūz (روز: فارسی نو).
ج ـ اگـر در کنـار «ت» قـرار بگیرد، در تحول بـه «خ» بدل می‌شود. بهترین نمونه برای این تحول آوایی، بن ماضی فعلهایی است که در ریشۀ آنها «چ» وجود دارد: *tač- (فارسی باستان)، tāxt (فارسی میانه)، tāxt (تاخت: فارسی نو).
گفتنی است بن ماضی و مضارع فعلهایی که در ریشۀ آنها «چ» وجود دارد دو تحول متفاوتِ این صوت را نشان می‌دهد. در بن ماضی «چ» در کنار «ت» واقع می‌شود و به «خ» تبدیل می‌گردد، در حالی که در بن مضارع «چ» در کنار مصوّتی واقع شود که شناسه با آن آغاز می‌گردد، «چ» به «ز» بدل می‌شود: به عنوان نمونه، مصدر دوختن که از ریشۀ *duč است؛ بن مضارع آن dūz (دوز) و بن ماضی آن dūxt (دوخت) می‌شود (باقری، 132-133).
اینک برخی از دیگر دگرگونیها: چ / ت: لوت = لوچ؛ چ / ج: چوزه = جوجه؛ چ / د: کوچک = کودک؛ چ / ز: روچن= روزن؛ چ / س: چریش = سریش؛ چ / ش: لخچه = لخشه؛ چ / ک: پوچ ـ پوک؛ چ / گ: چل = گل؛ چ / ی: ماچه = مایه؛ چ‍ / غ: افروچ = افروغ. این صامت در تعریب به آواهای دیگر بدل می‌شود: چ / ج: چلغوز= جلغوز؛ چ / س: چراغ = سراج؛ چ / ش: چوبک = شوبق؛ چ / ص: چرم = صرم (خانلری، تاریخ، 2 / 72، 78، 79، 84، دستور ... ، 35-36؛ جوالیقی، 220؛ سپهر، 147؛ لغت‌نامه؛ آنندراج؛ برهان، «یح»؛ نیز معین، حاشیه، 607؛ بهار، 1 / 230؛ صفا، 213). گاه نیز «چ» و «ش» به جای یکدیگر می‌آیند: چموشی = چموچی (خانلری، همان، 38). در رسم‌الخط قدیم «چه»ی موصول را در برخی موارد بدون «ﻪ» می‌نوشتند و گاه «چه»ی استفهامی در مواردی از قبیل «چه گونه» و «چه تواند بود» و امثال آن با حذف «ﻪ» به وا‌ژۀ پس از خود وصل می‌شده است و پس از «هر» و «آن» نیز با حذف «ﻪ» می‌آمده است ( لغت‌نامه)؛ به عنوان نمونه: «آنچ بر خلق دشوارتر بود ... » (هجویری، 38).

مآخذ

آنندراج، محمدپادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1336ش؛ ابن‌سینا، مخارج الحروف، به کوشش پرویز خانلری، تهران، 1348ش؛ انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1381ش؛ باقری، مهری، تاریخ زبان فارسی، تهران، 1381ش؛ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمد معین، تهران، 1362ش؛ بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، 1369ش؛ ثمره، یدالله، آواشناسی زبان فارسی، تهران، 1371ش؛ جوالیقی، موهوب، المعرب، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، 1361ق / 1942م؛ خانلری، پرویز، تاریخ زبان فارسی، تهران، 1369ش؛ همو، دستور تاریخی زبان فارسی، به کوشش عفت مستشارنیا، تهران، 1373ش؛ همو، وزن شعر فارسی، تهران، 1354ش؛ رضوی بهابادی، علی و حسین حسن پورآلاشتی، فرهنگ زبان فارسی، بهاباد، 1374ش؛ زمردیان، رضا، «ویژگیهای گویش قاین»، مجموعه خطابه‌های نخستین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش مظفر بختیار، تهران، 1350ش، ج1؛ سپهر، محمدتقی، براهین العجم، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، 1351ش؛ صدری، مهدی، حساب جمل در شعر فارسی و فرهنگ تعبیرات رمزی، تهران، 1378ش؛ صفا، ذبیح‌الله، «ویژگی دستور تاریخی زبان فارسی»، تاریخ زبان فارسی، به کوشش فرهنگ جهانبخش، تهران، 1383ش؛ صفوی، کورش، از زبان‌شناسی به ادبیات، تهران، 1373ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مشیری، مهشید، فرهنگ فارسی الفبایی ـ قیاسی، تهران، 1382ش؛ معین، محمد، حاشیه بر ج2 برهان قاطع (هم‍ )؛ همو، فرهنگ فارسی، تهران، 1371ش؛ نجفی، ابوالحسن، مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، تهران، 1371ش؛ نیساری، سلیم، دستور خط فارسی، تهران، 1374ش؛ وثوقی، حسین، مقالات زبان شناسی، تهران، 1371ش؛ همو، «مقایسۀ دستگاه صوتی زبان فارسی و زبان اردو»، مجموعه خطابه‌های نخستین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش مظفر بختیار، تهران، 1350ش، ج1؛ هایمن، ل. م.، نظام آوایی زبان، ترجمۀ یدالله ثمره، تهران، 1368ش؛ هجویری، علی، کشف‌المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، تهران، 1358ش / 1979م؛ «هدایت‌نامه»، مجموعه رسائل حروفیه، به کوشش کلمان هوار و رضا توفیق، لیدن، 1327ق / 1909م.

ملیحه مهدوی