جیطالی

جیطالی، ابوطاهر اسماعیل بن موسى جیطالی نفوسی (د 750 ق / 1349م)، فقیه و متکلم اباضی. لقب او را به صورت جطالی نیز آورده‌اند (شماخی، 2 / 195؛ برای ضبطهای دیگر این اسم، نک‍ : لویتسکی، I / 33).
جیطالی در قریۀ جیطال در منطقۀ جبل نفوسه، در شمال غربی لیبی به دنیا آمد. تاریخ تولد وی مشخص نیست. او علوم دینی را نزد ابوموسى عیسى طرمیسی (د 722ق / 1322م)، در مزغوره از قرای جبل نفوسه، فرا گرفت (شماخی، 2 / 193، 195).
جیطالی افزون بر تدریس، به ارشاد و امر به معروف و نهی از منکر مشغول بود و به همین منظور سفرهایی به قریه‌ها و شهرهای نزدیک داشت (همو، 2 / 195). او پس از مرگ ابوموسى طرمیسی، به عنوان مدرس در قریۀ مزغوره در مسجد ابوزید مزغورتی، در کنار همدرس خود ابوالعزیز بن ابراهیم بن یحیى، به تدریس مشغول شد (همانجا؛ معمر، 2 / 107). شماخی به نقل از ابوعبدالله محمد بن شیخ، برادرزادۀ ابوالعزیز گزارش می‌دهد که در مسجد مزغوره، جیطالی و ابوالعزیز به همراه یدراسن ازاجی به تدریس اشتغال داشتند (2 / 195-196).
جیطالی حافظه‌ای قوی داشت و بسیاری از کتابهای درسی را از حفظ برای دانشجویان قرائت می‌کرد. از کتابهایی که جیطالی درس می‌داد، می‌توان به العدل و الانصاف، اثر ابویعقوب ورجلانی؛ جمل عبدالرحمان زجاجی در نحو؛ مقامات حریری؛ و کتاب الدعائم و الاشعار الستة، اثر ابن نظر عمانی اشاره کرد (همو، 2 / 196). وی پس از تدریس در مزغوره به فرسطا رفت و مدت 9 سال در آنجا به تدریس پرداخت (معمر، همانجا).
اصرار جیطالی بر اجرای شریعت و امر به معروف گاهی با انتقاد هم‌کیشانش هم روبه‌رو می‌شد (همو، 2 / 109). زمانی که در فرسطا قصد توبه دادن یک شارب خمر را داشت، اهالی شهر نسبت به رفتار او اعتراض کردند و از تسلیم کردن مجرم امتناع ورزیدند، و جیطالی نیز با اعتراض فرسطا را ترک کرد (شماخی، 2 / 197).
جیطالی به این مناسبت که جمعی از اهالی قریۀ غریان به تازگی به مذهب اباضی گرویده بودند، دیداری از آنجا کرد. پس از آن در سفر به طرابلس، در مجادله‌ای با علمای شهر و با حکم قاضی و حاکم شهر اموالش مصادره، و خودش مدتی زندانی شد. در زندان قصیده‌ای در مدح ابن‌مکی حاکم قابس و جزیرۀ جربه سرود و از او درخواست کمک کرد. سرانجام، در پی پایمردی ابن‌مکی از زندان آزاد شد. جیطالی بعدها مضمون قصیدۀ خود را انکار کرد (همو، 2 / 196). وی در بازدیدی که از زادگاه خود کرد، با ابوساکن عامر بن علی شماخی ملاقات، و مباحثۀ علمی نمود (همو، 2 / 198؛ معمر، 2 / 111). جیطالی اواخر عمرش را در جزیرۀ جربه، در تونس کنونی، به تألیف و تدریس پرداخت. مزار جیطالی در جربه همچنان برجا ست (شماخی، 2 / 196، 198؛ حیلاتی، 75).

آثـار

شماخی آثار جیطالی را احیاکنندۀ مذهب اباضی دانسته است (2 / 196). مهم‌ترین اثر جیطالی با نام قناطر الخیرات مجموعـه‌ای فقهی ـ اخلاقی است که مؤلف آن را با الهام از احیاء علوم الدین ابوحامد غزالی نوشته است. برخی نویسندگان اباضی جیطالی را به مناسبت تألیف این کتاب «غزالی مغرب» لقب داده‌اند (دبوز، 3 / 390). کتاب در 3 جلد، و دارای 17 بخش است. این اثر در 1307ق / 1890م به اهتمام محمد یوسف بارونی با چاپ سنگی منتشر شد و پس از آن در 1965م به کوشش عمرو نامی در قاهره، در 1988م در عمان، و در 2001م در بیروت منتشر شده است.
اثر دیگر وی کتاب قواعد الاسلام است که شماخی با نام القواعد از آن نام می‌برد (همانجا). این اثر به کوشش عبدالرحمان ‌بن عمر بکلی در الجزایر (1976 و 2001م) به چاپ رسیده است (دربارۀ نسخۀ خطی آن، نک‍ : عمر، 149). اثر دیگر وی شرح قصیدۀ شاعر عبقری ابونصر فتح بن نوح ملوشایی، موسوم به شرح نونیة فی اصول الدین در 3 جلد است (شماخی، 2 / 196؛ دربـارۀ متن قصیدۀ نونیه، نک‍‌ : ملوشایی، 193-203). جیطالی در شرحهایی که بر اشعار دارد، به جنبۀ فلسفی معانی اشعار بیش از اغراض شعر توجه داشته است (معمر، 2 / 109).
الحج و المناسک که مجموعه‌ای از فتاوی علمای اباضیه است (سیابی، مقدمه؛ معمر، 2 / 108). مجموعه رسائل، که قصایدی در موضوعات فقهی است (سیابی، همانجا). تذکرة النسیان و امان حوادث الزمان، که در واقع وصیت‌نامۀ جیطالی به شمار می‌رود (معجم ... ، 2 / 58). الحساب و قسم الفرائض، در موضوع احکام ارث که نسخه‌ای از آن (شم‍ 22297 ب) در مجموعۀ کتابهای خطی دارالکتب مصر موجود است (عمر، همانجا؛ نیز نک‍ : معمر، 2 / 109، که به نادرست آن را در موضوع حساب و هندسه دانسته است). مجموعه‌ای مشتمل بر پاسخ برخی ائمۀ اباضی که گویا در 3 مجلد بوده است (معجم، همانجا).

مآخذ

حیلاتی، سلیمان، علماء جربة، به کوشش محمد قوجه، بیروت، 1998م؛ دبوز، محمد علی، تاریخ المغرب الکبیر، قاهره، 1383ق / 1963م؛ سیابی، سالم محمود، مقدمه بر قناطر الخیرات جیطالی، عمان، 1403ق / 1983م؛ شماخی، احمد، السیر، به کوشش احمد بن سعود سیابی، عمان، 1407ق / 1987م؛ عمر، احمد مختار، النشاط الثقافی فی لیبیا من الفتح الاسلامی حتى بدایة العصر الترکی، بنغازی، 1391ق / 1971م؛ معجم اعلام الاباضیة، به کوشش محمد صالح ناصر و دیگران، بیروت، 1421ق / 2000م؛ معمر، علی یحیى، الاباضیة فی موکب التاریخ، قاهره، 1384ق / 1964م؛ ملوشایی، فتح، «المنظومة النونیة فی التوحید»، همراه الدعائم احمد بن نظر عمانی، عمان، 1400ق / 1980م؛ نیز:

Lewicki, T., Etudes ibāĐites Nort - Africaines, Warsaw, 1955.

مسعود تاره